جایگاه عدالت در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت

به گزارش خبرنگار ایکنا، چهاردهمین کنفرانس دو روزه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت از صبح امروز، چهارشنبه ۲۴ اردیبهشت‌ماه، با موضوع «الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت: تمهید مقدمات و الزامات اجرا» به صورت مجازی آغاز به کار کرد.

پنل «عدالت و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» ظهر امروز با ارائه مقالات توسط حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعباس نبوی، سیدمحمد میرسندسی، حسین عیوضلو و حجت‌الاسلام والمسلمین سیدکاظم سیدباقری برگزار شد. 

نقد برنامه هفتم پیشرفت از منظر راهبردهای عدالت

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعباس نبوی، رئیس مؤسسه توسعه و تمدن اسلامی و عضو اندیشکده عدالت مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با موضوع «بررسی و نقد برنامه هفتم پیشرفت از منظر راهبردهای عدالت در الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت» به ارائه مقاله پرداخت.

متن سخنان به شرح ذیل است:

اهمیت و محوریت عدالت در دین مبین اسلام به حدی واضح و آشکار است که نیازی به بحث تفصیلی و تکرار مباحث نظری مربوطه در اینجا نیست. تنها در حد اشاره‌ای گذرا این نکته بسیار مهم یادآوری می‌شود که خداوند در قرآن کریم تنها در دو مقام: امر به پرستش او و امر به عدالت و قسط، علاوه بر صیغه امر، دستور تشریعی خود را مستقیماً با به کار بردن ماده امر بیان کرده است.

این گفتار به بررسی و نقد موضوع عدالت در برنامه هفتم پیشرفت و میزان هم‌گرایی و واگرایی این برنامه با مبانی و اصول عدالت در الگوی اسلامی ایران پیشرفت اختصاص دارد و مروری تطبیقی به بررسی موضوع عدالت و به ویژه عدالت اجتماعی در این دو سند دارد و میزان اهتمام دو سند مزبور به مبانی، اصول و سیاست‌های عدالت پایه را مورد سنجش قرار می‌دهد.

در نسخه نهایی سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، موضوع عدالت در بخش‌های متعدد مورد توجه واقع شده است. در بخش‌های مبانی خداشناسی، مبانی انسان‌شناختی، مبانی جامعه‌شناختی و مبانی ایران‌شناختی و در بخش تبیین عرصه‌های پیشرفت بر عدالت تکوینی و تشریعی پروردگار متعال تأکید شده و عدالت اجتماعی به عنوان ارزش معیار و مبنای الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت معرفی شده و عدالت در عرصه‌های متنوع اجتماعی، حقوقی، فرهنگ‌سازی و گفتمانی و سایر عرصه‌ها مورد توجه قرار گرفته است و نهایتاً در سند الگوی پیشرفت در بخش‌های تبیین عرصه‌های اجتماع، سیاست و امنیت نیز مکرراً محوریت عدالت مورد توجه و تأکید قرار گرفته است.

در اواخر شهریور ۱۴۰۱ مراحل قانونی تدوین برنامه هفتم پیشرفت با ابلاغ سیاست‌های کلی توسط مقام معظم رهبری به سه قوه و مجمع تشخیص مصلحت نظام آغاز شد. سیاست‌های کلی برنامه هفتم ابتدا به عنوان ماحصل مطالعات و هم‌افزایی کارشناسی قوای سه گانه و مجمع تشخيص مصلحت تدوین و به رهبر معظم انقلاب ارائه شد و سپس معظم له پس از طی فرایند نهایی بررسی و ارزیابی سیاست‌های مزبور، این مجموعه را ابلاغ قانونی کردند.

بر مبنای سیاست‌های ابلاغی مزبور هدف کلی و اولویت اصلی برنامه هفتم، پیشرفت اقتصادی توأم با عدالت با نرخ رشد متوسط 8 درصد در طول برنامه پنج ساله و با تأکید بر بهره‌وری کل عوامل تولید اعم از منابع انسانی، سرمایه، فناوری و مدیریت تعیین شده است. بر این اساس پیشرفت اقتصادی توأم با عدالت محور اصلی و مفروض سیاست‌های برنامه هفتم قرار گرفته و راهبرد کلان و مسلط بر برنامه هفتم را تعیین کرده است اما در سایر بندهای سیاست‌های برنامه هفتم پیشرفت به نحو آشکار و محسوس رویکرد عدالت پایه کمرنگ و بلکه متوقف می‌شود و اولویت به رویکردهای ضروری و اجتناب ناپذیر معطوف به نوسازی ساختار مدیریت کشور و افزایش درآمدهای دولت و مهار فساد اداری، اقتصادی و ساماندهی سایر عرصه‌های داخلی و خارجی داده می‌شود.

بررسی مجموعه سیاست‌های برنامه هفتم پیشرفت نشان می‌دهد که این سیاست‌ها از یک سو مقتضی رویکرد تدوین برنامه بر پایه عدالت اجتماعی و اقتصادی است و از سوی دیگر مقتضی رویکرد تدوین برنامه بر پایه گشودن مسیر رقابت و خلاقیت آزاد است و جمع میان دو رویکرد مزبور، ممکن و مقدور نیست.

در بخش پایانی مقاله بررسی و نقد یکایک برنامه‌های مندرج در برنامه هفتم از منظر رویکرد عدالت پایه انجام پذیرفته و با نشان دادن استلزامات عدالت گریز در برنامه هفتم دستیابی به اهداف و تحقق سیاست‌های عدالت پایه برنامه مزبور بسیار دشوار و بلکه نامقدور معرفی شده است.

رابطه پیشرفت و عدالت

سپس سیدمحمد میرسندسی، استادیار دانشگاه امام حسین(ع)، عضو اندیشکده عدالت مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت به ارائه مقاله با موضوع «رابطه پیشرفت و عدالت» پرداخت که در ادامه می‌خوانیم:

پیشرفت و عدالت از جمله ارزش‌های بنیادی جوامع به شمار می‌آیند که البته عدالت از گذشته‌های دور چنین جایگاهی را داشته اما پیشرفت بیشتر در دوران جدید و در پی دستیابی کشورهایی به توسعه ارزشمند شده است. پرسش از اینکه این دو چه ارتباطی با یکدیگر دارند مهم و پاسخ یابی برای آن می‌تواند راهگشا باشد.

در این مسیر و با تأمل بر تاریخچه تجربه جوامع توسعه یافته در می‌یابیم که بی‌عدالتی‌های قابل ملاحظه‌ای در جریان فرایند توسعه همچون بهره‌کشی کارگران یا دهقانان تاراج منابع اولیه مناطق مستعمره، مصادره دارایی‌های گروه‌هایی از جامعه و .... رخ داده است که امروزه انجام و تکرار آنها از سوی افکار عمومی پذیرفتنی نیست.

به سخن دیگر توسعه‌های از پیش برنامه‌ریزی شده همچون آنچه سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در پی آن است، نمی‌تواند عدالت را نادیده بگیرد بنابراین برای کشورهایی همچون ما که خواهان دستیابی به توسعه هستیم بی‌توجهی به امر عدالت می‌تواند این خوانش را به چالش جدی بکشاند. از این رو پرسش جدی در این نوشتار بر همین مبنا است که عدالت چگونه می‌تواند به توسعه و پیشرفت بینجامد؟ این نکته کلیدی درباره توسعه را که سرمشق تحلیل ما در این نوشته خواهد بود بایستی یادآوری کنم که توسعه برایند و تابعی است از میزان حجم مازاد سرمایه اقتصادی در یک جامعه و هر آنچه که بر افزایش کاهش حجم این سرمایه تأثیرگذار خواهد بود بایستی مورد توجه قرار گیرد.

این مقاله می‌کوشد اثر عدالت در عرصه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را بر روند توسعه به صورت جزیی و در فضای اکنون جامعه ایران مورد توجه و تحلیل قرار دهد.

ساز و کارهای حمایت از نیازمندان در تأمین اجتماعی اسلامی

در ادامه این پنل، حسین عیوضلو، دانشیار دانشگاه امام صادق(ع) به ارائه مقاله با موضوع «ساز و کارهای حمایت از نیازمندان در تأمین اجتماعی اسلامی مبتنی بر مؤلفه‌های عدالت اجتماعی و اقتصادی در اسلام» پرداخت. 

متن سخنرانی به شرح ذیل است:

آموزه‌های اسلامی، نیازمند و مشمول حمایت در نظام تأمین اجتماعی را هر فردی می‌داند که در تأمین نیازهای حیاتی و تکمیلی خود با مشکل مواجه شده باشد. الگوی حمایت از این نیازمندان بر رویکرد عدالت محور در اقتصاد اسلامی متکی است.

پژوهش حاضر با روش تحلیلی توصیفی تلاش دارد در چهار سطح مشمولان حمایت محدوده حمایت سطح پوشش شیوه‌ها و راهبردهای حمایت و منابع حمایت ابعاد سازوکارهای حمایتی در تأمین اجتماعی اسلامی را با در نظر گرفتن رویکرد عدالت محور در اقتصاد اسلامی ارائه کند.

نتایج پژوهش بیانگر آن است که الگوی حمایتی در رفع نیاز نیازمندان، رویکرد حمایتی خود را به نسبت اقشار مختلف متفاوت قرار داده است. بر این اساس اقشار نیازمند از حیث کیفیت مواجهه و راهبرد حمایت با راهبردهای سه گانه توانمندسازی پایدار و کفالت پایدار و کفالت موقت از طریق لایه‌های حمایتی مردمی و حاکمیتی تحت حمایت‌های نظام تأمین اجتماعی قرار خواهند گرفت.

نقش مشارکت مردم در فراگیری گفتمان عدالت 

در بخش پایانی این پنل، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدکاظم سیدباقری، دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و عضو اندیشکده عدالت مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت به ارائه مقاله خود با موضوع «نقش نخبگان و مشارکت فعالانه مردم در فراگیرسازی گفتمان عدالت محور الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» پرداخت که متن سخنان وی را در ذیل می‌خوانیم:

نقش نخبگان در فراگیرسازی گفتمان عدالت محور الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت از جمله موضوعات کلیدی است که در راستای تحقق اهداف پیشرفت همه جانبه و پایدار در جامعه ایران مورد توجه قرار گرفته است. گفتمان عدالت محور به عنوان یکی از ارکان اساسی این الگو نیازمند بسترسازی فکری و عملی برای تحقق عادلانه پیشرفت در جامعه اسلامی است.

نخبگان با ایفای نقش هدایتگری، تولید محتوا و تبیین مفاهیم عدالت محور می‌توانند زمینه‌های فکری لازم را برای نهادینه‌سازی این گفتمان فراهم کنند. این مقاله با استفاده از روش تحلیلی ـ توصیفی و مراجعه به اسناد و منابع مرتبط به بررسی تأثیر نخبگان در نهادینه‌سازی گفتمان عدالت‌محور الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت از منظر سیاسی پرداخته و الزامات و راهکارهای آن را مورد واکاوی قرار می‌دهد.

نوشته بر گرد این سؤال اصلی سامان یافته است که نخبگان چگونه می‌توانند در گسترش و نهادینه‌سازی گفتمان عدالت محور الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت نقش‌آفرینی کنند؟ و در فرضیه بر این امر تأکید شده است که با تکیه بر چارچوب نظری کنش‌های هدفمند اجتماعی، ابعاد سیاسی نقش نخبگان در فراگیرسازی گفتمان عدالت محور الگو را می‌تواند در اموری چون نظریه‌پردازی بومی عدالت محور، هدایت و تصمیم‌گیری کلان جهت‌دهی به گفتمان‌های سیاسی، واسطه‌گری نخبگان میان مردم و حکومت اصلاح و تغییر ساختارها و تربیت و انتقال گفتمان عدالت محور الگو به نسل‌های آینده رصد کرد این منظر در نوع خود نوآورانه است.