فراخوان مقاله مجله عربستانی درباره ابعاد اجتماعی حج
مجله علوم انسانی عربستان برای انتشار ویژه‌نامه‌ای با عنوان «سفر زیارتی به مکه به مثابه تجربه‌ای اجتماعی» از عموم پژوهشگران برای ارسال آثار خود دعوت کرده است.
به گزارش ایکنا به نقل از openedition، در توضیحات فراخوان این مجله آمده است:
قریب به یک قرن و نیم پیش، «کریستیان اسنوکه هورخرونیه» خاورشناس هلندی، رساله دکتری خود در باب زیارت مکه را در دانشگاه لیدن به چاپ رساند. چند دهه بعد، موریس گودفروا-دمومبین، نویسنده اثری که اکنون از جمله آثار کلاسیک به‌شمار می‌رود، حج را نهادی شایسته توجه ویژه خواند. در ادامه این آثار پیشگام، پدیده حج توجه روزافزون علوم اجتماعی را به خود جلب کرده است؛ از مطالعات ویکتور ترنر، انسان‌شناس، درباره مفهوم آستانه‌ای بودن (Turner, 1969) گرفته تا پژوهش‌های آلفونس دوپرون درباره فرجام‌شناسی (Dupront, 1987) و همچنین آثار عبدالله حمودی (۲۰۰۵). در این میان، جامعه‌شناسی دین بر نقش حج به عنوان عاملی قدرتمند در شکل‌گیری هویت فردی – «حج به مثابه خود-روایتگری» (Hervieu-Léger, 1999)– یا هویت جمعی (Vincent, 2004 ; Saghi, 2010) تأکید کرده است.
از منظر تاریخ‌نگاری، در آثار دهه اخیر توجه دوباره به حج به مثابه سوژه‌ای برای تاریخ جهانی به چشم می‌رود. این آثار، حج را در مقیاس منطقه‌ای و حتی جهانی بررسی کرده‌اند. پژوهش‌های اخیر از یک سو به تحلیل نخستین مراحل ورود حج به ساحت تدین اسلامی پرداخته‌اند و از سوی دیگر با بهره‌گیری از روش‌های تاریخ فرهنگی و تاریخ احساسات، ابعاد تازه‌ای از آن را کشف کرده‌اند. این رویکردهای متنوع، پیچیدگی حج را به عنوان «واقعیت اجتماعی سراسری و نقش آن را در فرایند جهانی‌شدن چه در ابعاد سیاسی، دینی و اقتصادی و چه در زمینه سلامت آشکار ساخته‌اند.
آیا مطالعه حج به عنوان پدیده‌ای جهانی، باعث شکل‌گیری یک گفتمان کلان‌نگر نمی‌شود که تاریخ اجتماعی حج را به کناری نهد؟ اگر زائر و تجربه زیارتش وجه مغفول این رویکرد تاریخ‌نگاری باشد چه؟ مثل سایر پدیده‌های عظیم، آیا نباید حج را با دقتی بیشتر و با تأکید بر تنوع تجربیات فردی و اهمیتشان بررسی کرد؟
ماریو بویتلار و ریچارد ون لیوون (۲۰۲۳) در پژوهشی جدید نشان داده‌اند که سفرنامه‌های حج، تجربه فردی و شخصی از این سفر زیارتی را هم از منظر سیاحت و هم از نظر مناسک بازتاب می‌دهند. به گفته این پژوهشگران، تحلیل این گنجینه ارزشمند که مدت‌ها به چند روایت قرون وسطایی از سوی مسافران مسلمان محدود مانده بود هنوز در آغاز راه است. اما خطر دیگری نیز وجود دارد: محصور کردن تجربه حج در مجموعه‌ای از تک‌نگاری‌ها و روایت‌های فردی که بدون عمق اجتماعی است.
این ویژه‌نامه تلاش می‌کند با توجه به این چالش‌های جدید، حج را در دو بُعد محلی و جهانی بررسی کند. فرض اساسی این است که حج، تجربه‌ای دینی، اجتماعی و مکانی است. آلفونس دوپرون بر این باور بود که در تحلیل «جامعه زائران»، نمی‌توان میان زائران تمایز قائل شد، زیرا هر زائر، هرچند «تنها»، عضوی از «یک جریان جمعی قدرتمند» و بخشی از «یک مکان مقدس» سهیم است (Dupront, 1987). اما برای درک تجربه اجتماعی زیارت، کاوش بیشتر ضروری است. چالش اصلی، دوری از نگاه از بالا به حج و «توهم تداوم‌های کاذب» (Julia, 2016) و روی آوردن به تاریخ‌نگاری «در سطح زمین» (Revel, 1989) است. این رویکرد به بررسی تنوع زمینه‌های تاریخی و منطق کنش زائران و همچنین سایر کنشگران حج (کنسول‌ها، راهنمایان زیارتی، علما و…) در دوره‌های مختلف تاریخی ـ از قرون میانه و دوره مدرن گرفته تا دوران معاصر ـ می‌پردازد تا پیوند روایت‌های فردی و جمعی را بهتر روشن کند و نشان دهد که چگونه تجربه موقعیت‌مند می‌تواند ابعاد تازه‌ای از منطق جهانی حاکم بر سازماندهی و اجرای حج را آشکار سازد.
در این راستا بر سه جنبه تأکید خواهد شد:
حج به مثابه تجربه دینی و نمایش آمرزش
حج، همچون سفر زیارتی به روکامادور که آلفونس دوپرون بررسی کرده است، «مکانی برای زیارت و رهایی از گناه» است. نوشته‌های زائر درباره تجربه دینی‌اش، نمایش‌پردازی آمرزشش و رابطه‌اش با گفتمان‌های هنجاری و متون عبادیِ تبیین‌کننده کارکردِ آخرت‌شناختی حج، چه در بر دارد؟ از پژوهشگران دعوت می‌شود که با توجه به مباحث مطرح‌شده در حوزه مردم‌شناسی و جامعه‌شناسیِ زیارت تاریخ عبادات، تاریخ فرهنگی و تاریخ احساسات، حج را به عنوان یک تجربه دینی بررسی کنند: جایگاه احساسات در تجربه دینی حج چیست؟ نقش دیانت نبوی در «تقدسِ زیسته» زائران چگونه است؟ حج از چه رو یک تجربه دینی زبانی، «شنیداری» و «حسی» نیز به شمار می‌آید؟
حج به مثابه مسئله حکمرانی و حامل هویت جمعی
هدف، بررسی این مسئله است که هر روایت حج تا چه اندازه در یک افق اجتماعی-سیاسی خاص جای می‌گیرد و در بازتعریفِ «من» و «دیگری» نقش دارد. تجربه زیارت چگونه به بازاندیشی رابطه‌ی میان حوزه خصوصی و عمومی، و رابطه‌ی میان زمان سیاسی، زمان دینی و زمان تجاری کمک می‌کند (Le Goff, 1960)؟ این رویداد عظیم که همواره زیر ذره‌بین و نظارت مقامات حکومتی بوده است، چگونه می‌تواند – در سطح فردی یا جمعی – به نوعی «تخطی» یا «مشروعیت‌بخشی» به نظم موجود یا آینده منجر شود (P. Boutry, 2000)؟ زائران در برابر چارچوب‌های اجتماعی-سیاسی مختلف حاکم بر حج، چه راهبردهایی را در پیش می‌گیرند؟ به طور کلی‌تر، می‌توان نقش نوآوری‌های فناوری (از چاپ تا فناوری‌های دیجیتال) را در تجربه و روایت زیارت برجسته کرد.
حج به مثابه واسطه‌ای برای تجربه فضاهای مختلف زیارت
در پایان، فضاهای مختلف حج را به عنوان جزئی از تجربه زیارت و به طور کلی‌تر، «شرایط جغرافیایی» (Lazarotti, 2006) زائر بررسی می‌کنیم: مسیر، محل اقامت، مدت اقامت، فضاهای آیینی، تجربه مجموعه فضایی گسترده پیرامون اماکن نمادین حج، و غیره. به مسائل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی مادیت شهری در شهر مقدس مکه توجه ویژه‌ای خواهد شد (Sardar, 2014). از پژوهشگران دعوت می‌شود که تأثیر وسایل حمل‌ونقلِ مختلف (برای سفر به اماکن مقدس و همچنین در داخل آن‌ها) بر تجربه زیارت را بررسی کنند (Zeghidour, 1989). به طور کلی‌تر، به این مسئله می‌پردازیم که زائران چگونه در تکامل مرزهای مادی و نمادین حج نقش داشته، و این مرزها را در هم شکسته یا برعکس، تقویت کرده‌اند.
نویسندگان باید عنوان و چکیده (۱۵-۲۰ سطر) تحقیق خود را به زبان فرانسه، انگلیسی یا عربی به همراه اطلاعات نویسنده (نام و نام خانوادگی، وابستگی سازمانی و سمت، آدرس سازمانی، شماره تلفن و ایمیل) تا تاریخ ۳۱ اکتبر ۲۰۲۵ برای ویراستاران این ویژه‌نامه – حسن بوعلی (hassan-2007@hotmail.fr) و لوک شانتق (luc.chantre@univ-rennes2.fr) – ارسال کنند. مهلت ارسال مقالات تا حداکثر ۹۰۰۰ کلمه پس از پذیرش چکیده، اول مارس ۲۰۲۶ (10 اسفند 1404) است.
انتهای پیام
