اخلاص و اعتدال؛ شروط لازم مقبولیت عمل نزد خداوند

به گزارش ایکنا، بخش دوم از تدبر در سوره مبارکه «بینه» از سلسله جلسات تدبر در سوره‌های جزء سی‌ام قرآن که از سوی مجمع مدارس دانشجویی قرآن و عترت دانشگاه تهران، هر هفته یکشنبه‌ها در مسجد کوی دانشگاه تهران برگزار می‌شود، شب گذشته یکشنبه چهارم خرداد، بعد از اقامه نماز مغرب و عشا با سخنرانی هانی چیت‌چیان؛ مدرس و کارشناس قرآنی برگزار شد.

 

چیت‌چیان در این جلسه با مروری بر مباحث طرح شده در جلسه گذشته به ویژگی‌هایی از اعمال انسان که به این واسطه می‌توان به درگاه خداوند تقرب بیشتری جُست، سخن به میان آورد که در ادامه به خلاصه‌ای از مطالب عنوان شده، اشاره می‌شود؛

به این مسئله تأکید شد که تا بیّنه به میان نیامد، میان مشرکان و اهل کتاب تفکیکی صورت نگرفت. در این مورد نیز تأویلات و تفاسیر زیادی وجود دارد که برخی مستقیم این مسئله را به جدا شدن جماعت کفر از جماعت اهل ایمان تعبیر می‌کنند. از جمله اقوال معروف دیگر نیز این است که به محض آمدن بیّنه، که همان حجت خداست و با این فرض که تقابلی میان جبهه کفر و جبهه توحید صورت می‌گیرد، به واقع در میان جماعت کفر نیز اختلاف حادث می‌شود که این امر حتی به فروپاشی صفوف آنها نیز می‌انجامد.

 

با این وجود بهتر است به قول موثقی به نقل از علامه طباطبایی در تفسیر «المیزان» اشاره کنیم و آن هم این است که به محض فرو فرستاده شدن بیّنه از سوی خداوند، جبهه کفار و مشرکان رها نخواهند شد، تا مگر بر آنها حجت تمام شود و به تعبیر عامیانه باید گفت که در برابر انکار کافران نسبت به وحدانیت الهی و پافشاری آنها بر مواضع شرک‌آمیزشان، مظاهری از عزم و اراده الهی به آنها عرضه می‌شود، با این هدف که همه‌ چیز این دنیا در کَنَف اراده و خواست اوست تا به این واسطه گروهی به دین گراییده شوند و گروهی همچنان در سبیل گمراهی و کفر خود باقی بمانند.

 

همانگونه که پیشتر هم مطرح شد، انسان در زندگی خود نیاز مبرم به اطاعت از فرامین الهی دارد؛ حال باید این مسئله را کمی جدی‌تر بیان کرد با این تعبیر که اساساً فعل و انفعال انسان در این دنیا باید مستند به دستورات خداوند باشد و در غیر این صورت، انسان همواره بر مدار خسارت و غُبن حرکت خواهد کرد. همه زندگی انسان امر خداست و لحظه لحظه زندگی او نباید از امر الهی تهی باشد.

 

در اینجا شاید این مسئله مطرح شود که برخی از اعمال انسان در دایره مباحات و کارهای مشروع قرار دارد و لذا نیاز به اینکه تحت امر الهی باشد نیست، حال آنکه باید گفته شود اتفاقاً انسان در ارتکاب به این مجموعه اعمال نیز جواز الهی را دریافت کرده است و به شکلی ناخودآگاه و شاید هم آگاهانه پیش از ارتکاب به این اعمال رصد می‌کند تا ببیند که دستور  و موضع الهی در زمینه انجام آن کار چیست! تا به این واسطه به نوعی انجام اعمال نیک و مباح نیز در زمره عبودیت الهی محسوب شود.

 

اما مراد از بیّنه نسخه و دستور‌العمل شفافی است که یا در لسان رسول خدا از جانب پروردگار بازگو می‌شود یا در قالب صُحُفی پاک است که ایشان به همراه دارند و این سوره به آنها اشاره دارد. البته کامل‌ترین و ارزنده‌ترین این صحف، قرآن شریف است. اما پس از آن که انسان در خود به این باور رسید که باید تسلیم امر الهی بوده و همه رفتار، سکنات و اعمالش منطبق و در راستای دستورات و عزم الهی باشد، حال پرسش پیش می‌آید که کیفیت انجام چنین اعمالی باید چگونه باشد؟ این سوره پاسخی روشن به این پرسش داده است.

 

نخستین شرط مقبول بودن انجام امر الهی، خلوص در  آن است؛ فرد تا زمانی که در کارش اخلاص اختیار نکند، هر چند که شاید، تکلیفی را به انجام رسانده و مسئولیت آن را از گردن خود ساقط کرده باشد، اما آن عمل مقبول درگاه الهی نخواهد بود؛ این شرط در مقبولیت اعمال نزد خداوند جنبه عام دارد و انسان موحد باید به این نکته توجه داشته باشد که صرف موجه بودن کاری که در حال انجام آن است، دلیل بر قبول و پذیرفته شدن آن از جانب خداوند نیست، بلکه باید در انجام همه امور مربوط به کار، کوچکترین منفعت شخصی را لحاظ نکند، مثال روشنی که در این مورد می‌توان زد؛ مثال واعظی است که بر بالای منبر به وعظ و خطابه مشغول است و البته او ته ذهنش به این مسئله می‌اندیشد که این مجال و بستری که فراهم شده است، برای تبلیغ خود و اینکه بر سر زبان‌ها افتاده و معروف شود، استفاده کند؛ حال اگر فرد یا حتی همه افرادی که پای منبر او نشسته‌اند به سبب نفوذ کلامی که واعظ دارد، ارشاد شده و مثلاً اگر تاکنون اعمال خلافی را مرتکب می‌شدند، توبه کنند حتی ذره‌ای ثواب به سبب این توبه و قرار گرفتن مستمعان در مسیر حق برای واعظ منظور نمی‌شود؛ چرا که عمل او از ابتدا خلوص نداشته و در آن منفعت دنیوی لحاظ شده است.

 

دومین شرطی که این سوره به آن اشاره دارد و یکی از شروط مقبولیت انجام عمل به درگاه الهی است، حنیف بودن عمل است؛ حنیف در لغات به معنی اعتدال و میانه‌روی است؛ مشروعیت عملی که برای رضای الهی انجام می‌شود شرط ابتدایی است و شرط مقبولیت آن غیر از خلوص، حنیف بودن و اعتدال‌گرایی در آن است، یعنی نه باید در آن زیاده‌روی کرد و نه کم‌کاری. 

 

بسیار سراغ داریم که فردی با این توجیه که کاری که در حال انجام آن است، چون برای رضای خداست لذا باید کمیت آن را از حد گذراند، حال آنکه حتی در اقامه نماز نیز توصیه به اعتدال شده است؛ به جای آوردن نمازهای واجب و بعضاً اقامه نمازهای مستحبی اما بیشترین اوقات یک مؤمن موحد باید به کار و تلاش روزانه، خدمت به خلق خدا به حد توان و بضاعت مصروف شود.

 

در پایان این سوره نیز به چنین افراد خالص، میانه‌رو و معتدلی، بشارت بهشت با همان مختصات و ویژگی‌هایی که مشهور است داده شده؛ مشاهده می‌شود که دستیابی به بهشت، کار چندان مشکلی نیست. اگر کار را تنها برای رضای خدا و اطاعت از دستور الهی انجام دهیم و اخلاص و اعتدال در آن رعایت شود، قطعاً ثمره آن جای‌گیری در بهشت است.