گنجینه‌ای از نسخ خطی اسلامی در دل کتابخانه‌های عربستان

به گزارش ایکنا به نقل از نون پست، رنده عطیه در گزارشی درباره نسخ خطی اسلامی موجود در کتابخانه‌های عربستان سعودی نوشته است:

 

کشور عربستان سعودی اهمیت بالایی به حفظ اسناد و نسخ خطی قائل است بدان جهت که این آثار از ارزش میراثی بالایی برخوردار است و تاریخ این سرزمین را حفظ می‌کند. از سوی دیگر این نسخ خطی نقش تمدنی این سرزمین را در منطقه تقویت می‌کند.

 

طی دو دهه اخیر، ریاض تلاش‌های فراوانی در جهت حفظ نسخ خطی و جمع‌آوری بسیاری از آنها از نقاط مختلف جهان انجام داده است و در این راه مراکز تخصصی برای بایگانی و محافظت از این نسخ خطی تأسیس کرده است. کتابخانه ملی ملک فهد، کتابخانه ملک عبدالعزیز، مرکز تحقیقات و مطالعات ملک فیصل و همچنین مرکز ملی اسناد و نسخ خطی از جمله این مراکز است.

 

در این گزارش به بررسی تلاش‌های عربستان در بدست آوردن نسخ خطی و اسناد کهن و کیفیت محافطت از آنها و همچنین محتویات گنجینه‌های موجود در این کشور می‌پردازیم.

 

 

عبدالکریم بن عبدالرحمن الزید، استادیار علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه اسلامی امام محمد بن سعود و معاون سرپرست کل کتابخانه عمومی ملک عبدالعزیز در ریاض در پژوهشی که درباره تلاش‌های دولت سعودی در محافظت از نسخ خطی دینی انجام داده، آورده است که کشورش بیش از 27 درصد از مجموع نسخ خطی اصلی عربی و اسلامی در کشورهای عربی را در اختیار دارد.

 

وی در پژوهش خود توضیح داده است که عربستان طی 50 سال گذشته تلاش‌های بسیاری در جمع‌آوری نسخ خطی اصلی و ترمیم آنها و انتشار فهرست‌های چاپی برای آنها از طریق دانشگاه‌های سعودی و کتابخانه‌ها و مراکز تخصصی انجام داده است.

 

در این تحقیق کتابخانه عمومی ملک عبدالعزیز در ریاض به عنوان نمونه برای مطالعه این تلاش‌ها ذکر شده است. بر این اساس 150 هزار نسخه خطی اصلی و نزدیک به 188 هزار نسخه خطی تصویربرداری شده بر روی کاغذ یا فیلم جمع‌آوری شده که دوره زمانی آنها مربوط به قرن چهارم تا سیزدهم هجری است. علاوه بر آن صدها کتاب کمیاب دیگر نیز جمع‌آوری شده است.

 

این پژوهش همچنین آشکار می‌سازد که ریاض برای حفظ نسخ خطی بخش‌های ویژه‌ای در بزرگترین کتابخانه‌های سعودی ایجاد کرده است. همچنین کارگاه‌هایی برای ترمیم و حفظ و نگهداری نسخ خطی با استفاده از جدیدترین فناوری‌ها تأسیس کرده و برنامه‌های مطالعاتی درباره این نسخ خطی برای تشویق دانشجویان برای تحقیقات علمی در این موضوع حیاتی راه‌اندازی کرده است.

 

 

کتابخانه ملی ملک فهد در ریاض یک مرکز کهن فرهنگی دارای جایگاه بسیار بالایی است که دارای گنجینه بزرگی از نسخ خطی است. در این کتابخانه 80 هزار نسخه خطی شامل 6 هزار نسخه خطی اصلی و 74 هزار نسخه خطی تصویر برداری شده و آرشیوی موجود است. این کتابخانه هرسال شاهد تحولات شگفت‌انگیزی در این زمینه است که آن را یکی از مشهورترین کتابخانه‌های قدیمی در کشورهای منطقه قرار داده است.

 

 

این کتابخانه که در سال 1407 هجری قمری (1986 میلادی) در مساحتی بالغ بر 58 هزار مترمربع تأسیس شد، در مرکز شهر ریاض، پایتخت عربستان سعودی واقع است.

 

پادشاهان عربستان توجه زیادی به این کتابخانه داشتند و کمک‌های مالی و هدایایی به آن اعطا می‌کردند، تا اینکه به نمادی تبدیل شد که وظیفه حفظ و حراست از میراث سعودی به‌طور خاص و میراث عربی و اسلامی به‌طور عام را بر عهده داشت. در واقع، با گذشت زمان، این کتابخانه علی‌رغم ده‌ها کتابخانه دیگر که برخی از آنها از نظر مساحت بزرگتر هستند، به کتابخانه مادر در این کشور تبدیل شد.

 

در این کتابخانه نسخ خطی نادری نگهداری می‌شود. از جمله: نسخه خطی «زاد المعاد» اثر ابن قیم، به خط سلیمان بن عبدالله بن شیخ محمد بن عبدالوهاب که در سال 1220 هـ/1806م به خط نسخ نگاشته شده و شامل نامه‌ها و فتواهای مبلغان نجد است. همچنین تعدادی مصحف نفیس از جمله مصحف کوفی که بر روی پوست نوشته شده و به قرن سوم هجری باز می‌گردد و مصحف کامل صفوی، مصحف مملوکی و مصحف اندلسی در این کتابخانه نگهداری می‌شود. این کتابخانه همچنین حاوی سه نسخه خطی نوشته شده بر روی کاغذ پاپیروس است که یکی از آنها مربوط به قرن سوم هجری است.

 

این کتابخانه حاوی تصاویر میکروفیلم برخی نسخ خطی موجود در کتابخانه‌های آمریکا مانند کتابخانه دانشگاه پرینستون و همچنین کتابخانه دانشگاه یهودی است که تعداد آنها به 1140 نسخه خطی می‌رسد. ملک سلمان بن عبدالعزیز نیز زمانی که امیر ریاض بود دستور داد 792 نسخه خطی از کتابخانه دارالافتای عربستان به کتابخانه ملک فهد منتقل شود.

 

محمد بن عبدالعزیز الراشد، دبیرکل این کتابخانه در مصاحبه‌ای با روزنامه سعودی الشرق الاوسط توضیح داد که کتابخانه ملک فهد مسئول حفظ میراث ملی عربستان سعودی است. این کتابخانه همچنین منابع اطلاعاتی مهمی مانند کتاب، پایان‌نامه و نشریات درباره تاریخ عربستان را در اختیار دارد. همچنین بیش از 70 هزار عکس از تاریخ این کشور در این کتابخانه نگهداری می‌شود.

 

به گفته الراشد، از جمله محتویات مهم کتابخانه می‌توان به کتاب‌های وقفی شاهزادگان آل سعود و دیگران اشاره کرد. از بارزترین این کتب وقفی می‌توان به کتاب‌های وقفی ترکی بن عبدالله، فیصل بن ترکی، عبدالله بن فیصل، محمد بن فیصل، عبدالرحمن بن فیصل و همچنین کتب وقفی ملک عبدالعزیز آل سعود اشاره کرد. از وقفیات زنان نیز می‌توان کتب وقفی جوهره بنت ترکی بن عبدالله، ساره بنت ترکی بن عبدالله، منیره بنت مشاری، نوره بنت امام فیصل، جوهره بنت امام فیصل و دیگران را برشمرد.

 

دبیرکل این کتابخانه درباره راه‌های حفظ و نگهداری این نسخ خطی و مراقبت از آسیب رسیدن به آنها تأکید کرد که این کتابخانه از یک سیستم قدرتمند برای محافظت از نسخ خطی برخوردار است. همچنین دارای یک مرکز مرمت و ضدعفونی است که یکی از برجسته‌ترین مراکز در منطقه به شمار می‌رود. علاوه بر آن سیستم اداری و کتابخانه‌ای مناسبی در این کتابخانه وجود دارد که امکان استفاده از این میراث عظیم را بدون آسیب رساندن به آن فراهم می‌کند.

 

 

تنها یک سال پس از افتتاح کتابخانه ملی ملک فهد، پادشاه عربستان تصمیم به ساخت کتابخانه عمومی ملک عبدالعزیز در سال 1408هـ/1987م گرفت.  این کتابخانه که به ابزارها و سازوکارهای فنی پیشرفته مجهز شده بود، قرار بود به بستری جدید برای حفظ میراث سعودی و محافظت از نسخ خطی در برابر آسیب و نابودی تبدیل شود.

 

 

این کتابخانه حاوی بیش از ۱۲ هزار نسخه خطی، از جمله ۶۵۰۰ نسخه خطی اصلی است. همچنین این کتابخانه در تبدیل این گنجینه عظیم به شکل دیجیتال موفق بوده تا بررسی و دسترسی به آن را برای محققان، خوانندگان و علاقه‌مندان آسان‌تر شود. بیش از دو میلیون صفحه از این نسخه‌های خطی دیجیتالی شده و به صورت آنلاین در دسترس قرار گرفته است و بدین ترتیب دسترسی به نسخه‌های خطی موجود در آن برای محققان داخل و خارج عربستان ساده‌تر شده است.

 

کتابخانه ملک عبدالعزیز یکی از منابع مهم تاریخ سعودی به شمار می‌رود و تألیفات موجود در آن به سه بخش تقسیم می‌شود: بخش ویژه تألیفات چاپی، بخش تألیفات اهدا شده و بخش سوم مربوط به نسخ خطی کمیاب است.

 

از برجسته‌ترین نسخه‌های خطی اصلی این کتابخانه «کلیله و دمنه» نگاشته شده در عصر عباسی، کتاب «اخبار الدول و آثار الاول فی التاریخ» اثر احمد بن یوسف بن احمد الجرمانی، کتاب «منهاج العابدین الی الجنة» از ابوحامد محمد بن محمد غزالی، «صحیح بخاری»، «الاتقان فی علوم القرآن» از سیوطی، «الحج علی المذاهب الاربعة» از عباس کراره و «تاریخ نجد الحدیث و ملحقاته» است.

 

این کتابخانه از زمان تأسیس آن دارای بخش ویژه نسخ خطی، دست‌نوشته‌ها، کتب تصویری و دیجیتالی بوده و حاوی هزاران اثر کمیاب از جمله «تاج اللغة و صحاح العربیة» از ابونصر اسماعیل ابن حماد الجوهری (متوفای 393هـ/1003م) و یک نسخه خطی با عنوان «المهذب» جلد 1، در فقه شافعی، اثر ابراهیم بن محمد شیرازی فیروزآبادی است که در سال 555 هجری نسخه‌برداری شده است.

 

دو سال پیش کتابخانه مذکور کتابی را تحت عنوان «فهرست نسخ خطی» شامل اطلاعات نسخ خطی اصلی این کتابخانه منتشر کرد. جلد اول این کتاب شامل اطلاعات 300 نسخه خطی بود و قرار شد جلدهای بعدی نیز شامل همین تعداد نسخه خطی باشد.

 

این کتاب شامل فهرست‌بندی نسخ خطی در یک چارچوب کتابخانه‌ای منظم و سازمان‌یافته بود، از جمله: شماره نگهداری و شماره هنری، طبقه‌بندی نسخه خطی در رشته‌ مرتبط به آن، عنوان و نام نویسنده، بدون القاب یا کنیه‌ها، که باید حداکثر سه یا چهار حرفی باشد، تاریخ وفات در تقویم هجری، نام نسخه‌بردار، تاریخ کتابت، محل کتابت و نوع خط،  صحافی، تعداد صفحات، اندازه صفحه، تعداد سطور، ابتدا و انتهای نسخه خطی، منابع و سایر داده‌ها. 

 

 

از برجسته‌ترین نسخه‌های خطی موجود در جلد اول این کتاب می‌توان به تألیفات نویسندگانی چون بخاری، بوصیری، رازی، ابن هشام، سیوطی، مطرزی، توزی، جادری، ماردینی، ابن مالک، سنوسی، سجلماسی، ابن صباغ و دیگران اشاره کرد.

 

کتابخانه‌های دیگری نیز حاوی این میراث کهن وجود دارند که نسخه‌های خطی را در خود جای داده‌اند، از جمله مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی ملک فیصل که بیش از ۲۸ هزار نسخه خطی که دوره تاریخی بین قرن دوم و چهاردهم هجری را در خود جای داده است. این مرکز اخیراً شاهد پیشرفت‌هایی در زمینه حفظ، مرمت و ابزارهای تصویربرداری دیجیتال بوده است، علاوه بر آن، نمایشگاه‌های متعددی را با هدف معرفی و برجسته‌سازی نسخه‌های خطی و ارزش تاریخی و فرهنگی آنها برگزار می‌کند، ضمن اینکه راهکار‌های مبتکرانه‌ای را برای حفظ نسخ خطی از آسیب و محافظت از آنها در برابر هرگونه خسارتی که اعتبار آنها را تهدید می‌کند، ارائه می‌دهد.