نسخ خطی عربی و اسلامی چگونه به کتابخانه‌های آلمان راه یافتند

به گزارش ایکنا به نقل از تارنمای الجزیره، نسخ خطی عربی، ترکی و فارسی در اروپا همانند هنر و ادبیات اسلامی، در دوران قرون وسطی از طریق ارتباطات دیپلماتیک، تجاری و نظامی به کشورهای آلمانی‌زبان رسید.

برخی از این نسخ خطی به عنوان هدایای ارزشمند و کمیاب وارد خزانه‌های امپراتورها و اشراف می‌شد و برخی دیگر غنایم جنگی بود. نسخ خطی و آثار هنری اسلامی‌ که به اروپا رسیدند، عمدتاً متعلق به اشراف و خزانه‌های کلیسا بودند، در حالی که مجموعه‌هایی از نسخه‌های خطی شرقی و اسلامی ‌در اروپا از طریق ارتباط نزدیک با امپراتوری عثمانی از قرن هفدهم تا نوزدهم شکل گرفت. اما به دلیل توسعه سیاسی و سکولاریزه شدن نظام سیاسی که بر خزانه‌های کلیسا تأثیر می‌گذاشت، این مجموعه‌ها اغلب پراکنده بوده و طبقه‌بندی نشده بودند.

بیشتر بخوانید:

• نسخ خطی اسلامی؛ راهی برای شناخت شاهکارهای هنری 
• خدمات کتابخانه‌ای مصر برای عرضه نسخ خطی نادر اسلامی
• نگاهی به نسخه‌های قرآن موزه آستان مقدس عباسی + فیلم و عکس

نسخه‌های خطی عربی

بررسی دقیق شرایطی که در آن 40 هزار نسخه خطی عربی به سه کتابخانه عمومی‌ بزرگ آلمان رسیده بود، بیانگر برخی از جنبه‌های جذاب رابطه چند وجهی و متغیر بین اروپا، خاورمیانه و شمال آفریقا بوده است.

مرکز «مطالعه فرهنگ‌های نسخ خطی» در آلمان، با همکاری دانشگاه‌ هامبورگ، مطالعه‌ای درباره ریشه‌های نسخ خطی عربی و نحوه ورود آنها به کتابخانه‌های آلمان منتشر کرده است.

کتابخانه‌های ایالتی برلین و باواریا و کتابخانه تحقیقاتی گوتا بزرگترین مجموعه‌های نسخ خطی شرقی را در خود جای داده‌اند. تیلمن سایدن استیکر، استاد مطالعات اسلامی ‌در گروه شرق‌شناسی دانشگاه فردریش شیلر در شهر ینا در آلمان، می‌گوید که نسخه‌های خطی از طریق انتقال از کتابخانه‌های آلمان شرقی سابق و از صومعه‌ها و قلعه‌هایی که در سال‌های پایانی جنگ جهانی دوم در آن‌ها سپرده شده بودند، به این کتابخانه‌ها رسیده‌اند.

در طول جنگ، مقامات آلمانی سیاست توزیع آثار فرهنگی را در اماکن مختلف از جمله در اتحاد جماهیر شوروی دنبال کردند و فقط تعداد محدودی از نسخه‌های خطی به کتابخانه‌های برلین و گوتا سپرده شد.

نسخ خطی شرقی موجود در کتابخانه تحقیقاتی گوتا نمونه خوبی از این واقعیت است که انتقال نسخ خطی به اتحاد جماهیر شوروی لزوماً به معنای گم شدن آنها نیست. زیرا کل مجموعه شامل بیش از 3000 نسخه خطی در سال 1946 میلادی به اتحاد جماهیر شوروی منتقل شد و در سال 1956، سه سال پس از مرگ استالین، بدون هیچگونه آسیبی بازگردانده شد.

به گفته استیکر، در مطالعه‌ای که توسط دانشگاه‌ هامبورگ منتشر شد، به دلیل عواقب جنگ، بسیاری از کتاب‌ها و نسخ خطی و برخی از نمایشگاه‌ها به سرقت رفتند.

نسخه‌های خطی عربی در قفسه‌ کتابخانه‌های آلمانی

نسخ خطی عربی اکنون در قفسه‌های کتابخانه‌های آلمان نگهداری می‌شوند و محققان امیدوارند که دیگر هرگز از سالن مطالعه نسخه‌های خطی به جای دیگری منتقل نشوند.

بزرگترین مجموعه نسخ خطی شرقی در آلمان در کتابخانه برلین نگهداری می‌شود. فریدریش دوم(فردریک کبیر)، پادشاه پروس دستور خرید نسخ خطی عربی، فارسی، ترکی، اتیوپیایی، قبطی، هندی و چینی را به عنوان مکمل جاه‌طلبی‌های تجاری و استعماری خود صادر کرد.

نسخه‌های خطی عربی از یک منبع به دست نیامده‌اند و مورخان به تعداد بسیار زیاد نسخه‌های خطی عربی که توسط کتابخانه آلمان در مدت زمان کوتاهی بین سال‌های 1852 و 1887 به دست آمده است، اشاره می‌کنند.

از آنجایی که بودجه عادلانه کتابخانه‌ها برای خرید یا به دست آوردن این مجموعه‌های گران قیمت کافی نبود، این کار به کمک پادشاه پروس نیاز داشت که او نیز از این کار حمایت کرد.

دومین کتابخانه در ایالت باواریا در مونیخ واقع شده و در حال حاضر دارای 4200 نسخه خطی اسلامی ‌است. جمع‌آوری نسخ خطی این کتابخانه با مجموعه یوهان آلبرشت ویدمانچتر، شرق‌شناس آلمانی (1506-1557م) آغاز شد که به عنوان دیپلمات و رایزن در محافل عربی کار می‌کرد و به ویژه به دلیل انتشار زودهنگام قرآن کریم که نسخه‌هایی از مجموعه قدیمی‌ آن در کتابخانه آلمان موجود است، مشهور بود.

این کتابخانه همچنین حاوی غنایم جنگی نیروهای اروپایی و امپراتوری عثمانی بود. بعدها،  60 نسخه خطی به این کتابخانه اضافه شد که توسط دو پزشک از سلسله خدیویان مصر، به کتابخانه سلطنتی اهدا شد.

به گفته استیکر، استاد مطالعات اسلامی‌ در گروه شرق‌شناسی دانشگاه فردریش شیلر، این کتابخانه آلمانی کتاب‌های ارزشمندی را نیز از شرق‌شناس فرانسوی، اتیان مارک کواتمرری و 157 نسخه خطی عربی را از یمن خریداری کرد.

تعداد نسخه‌های خطی شرقی و اسلامی ‌در نیمه دوم قرن بیستم به دلیل نقش دو کتابدار مونیخی که یکی از آنها علاقه خاصی به نسخه‌های قرآن داشت، افزایش چشمگیری یافت، اگرچه در زمانی که کتب گرانبها هنوز در دسترس بود، توانست بسیاری از کتب مهم دیگر را خریداری کند. این کتابخانه در حال حاضر دارای 179 نسخه کامل یا جزئی از قرآن است.

غنایم جنگی

در جریان درگیری‌های عثمانی و اروپایی‌ها، کتابخانه‌های آلمان به روش‌های عجیبی به نسخ خطی ارزشمندی دست یافتند. در میان نسخ خطی کتابخانه قدیمی ‌گوتا 74 نسخه خطی شرقی وجود دارد که برخی از آنها یادداشت‌هایی دارند که نشان می‌دهد آنها به عنوان غنیمت در اختیار آلمان قرار گرفته‌اند. این نسخ خطی شامل گزیده‌هایی از قرآن و سنت نبوی است.

_{نسخه خطی عربی که در کتابخانه دانشگاه لایپزیگ آلمان نگهداری می‌شود}

بسیاری از نسخ خطی نگهداری شده در کتابخانه‌های اروپایی شاهد رویدادهای نظامی ‌مشهوری مانند محاصره وین هستند. در سال 1535 میلادی، محاصره تونس توسط امپراتور چارلز پنجم منجر به غارت نسخه‌های خطی، به ویژه مصحف‌های خطی، از مساجد و کتابخانه‌های شهر شد و یکی از این کتاب ها به‌ هایدلبرگ (و سپس به واتیکان) راه یافت.

پس از نبرد معروف لپانتو در سال 1571 میلادی بین نیروهای اروپایی و عثمانی، 20 نسخه خطی عربی، فارسی و ترکی به دست اروپایی‌ها افتاد و به کتابخانه اسکوریال در مادرید راه یافت.

دزدان دریایی اسپانیایی یادداشت‌هایی درباره انتقال نسخ خطی عربی به آلمان و اروپا نوشته‌اند، آنها در سال1611، یک قایق را در سواحل غربی مراکش دزدیدند که آثار و اموال سلطان مولای زیدان، از جمله کل کتابخانه‌اش شامل 3000 یا 4000 نسخه خطی عربی در آن وجود داشت. محموله تخلیه شد و کتابخانه به پادشاه فیلیپ سوم تقدیم شد و او آن را در کتابخانه صومعه سلطنتی سن لورنزو در اسکوریال قرار داد.

بنابراین، در مرحله اول انتقال نسخ خطی عربی به کتابخانه‌های آلمان، قبل از اینکه جنگ‌ها، غارت‌ها و غنائم منبع اصلی نسخه‌های خطی عربی باشد، منافع استعماری و اقتصادی نقش مهمی ایفا کردند.

مورخان به نوعی پدیده رقابت بین کتابخانه‌ها و موزه‌ها برای ایجاد بزرگ‌ترین مجموعه‌های آثار و نسخ خطی که نمادی از فرهنگ بالای آن دوران هستند، دست یافته‌اند.

ترجمه از فرشته صدیقی