نقد دیدگاه رایج درباره سکونتگاه اولیه مسلم بن عقیل در کوفه

به گزارش خبرنگار ایکنا، حسین قاضی‌خانی، استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، عصر امروز یکشنبه ۲۲ تیرماه در چهارمین روز از سلسله نشست‌های عاشورایی با موضوع «سکونتگاه مسلم بن عقیل در کوفه» اظهار کرد: سکونتگاه اولیه مسلم بن عقیل در کوفه است ضمن اینکه نام کوفه در پیوند با نهضت امام حسین(ع) است و پاسخ به چرایی بازماندن پیروان کوفی حضرت از یاری امام، نیازمند مطالعاتی است که بخشی از آن مرتبط با بازه زمانی حضور مسلم بن عقیل به عنوان فرستاده امام حسین(ع) در کوفه است.

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: به نظر می‌رسد غلبه برخی مشهورات سبب شده حوادثی که بر مسلم و شیعیان کوفه در این مقطع تاریخی گذشت، به دقت مورد واکاوی قرار نگرفته باشد، از جمله موضوعات اولیه و مهم این بحث، حضور مسلم در کوفه و سکونتگاه او در این شهر است؛ هرچند که علی‌رغم شهرت حضور در منزل مختار بن ابی‌عبید ثقفی، این نظریه مشهور با چالش‌هایی مواجه است که پذیرش آن را با تردید رو‌به‌رو می‌کند.

وی ادامه داد: بحث امروز ما درباره نقد این دیدگاه مشهور و بیان دیدگاه مختار مورد مطالعه و تحلیل تاریخی است. در ارتباط با اهمیت و ضرورت بحث باید به چند نکته اشاره کرد؛ اولاً این بحث به عنوان نقد دیدگاه مشهور مطرح می‌شود؛ البته قرار نیست صرفاً نقد مستقیم انجام شود بلکه ضمن مباحث مرتبط با سکونت اولیه مسلم در کوفه، نقد دیدگاه مشهور نیز مد نظر خواهد بود، ثانیاً، تأثیر این سکونتگاه اولیه بر روابط سران شیعه و چرایی آن که علی‌رغم دعوت برخی از سران شیعه از امام(ع) که نام‌شان در نامه‌های فرستاده شده به امام است، اما در گزارش‌های تاریخی زمان حضور مسلم در کوفه، نام این سران در کنار مسلم دیده نمی‌شود، اهمیت دارد.

قاضی خانی گفت: مسئله سوم چرایی انتخاب خانه هانی به عنوان محل سکونت دوم مسلم است؛ اینکه چرا مسلم خانه هانی را انتخاب کرده و به آن منتقل شده و خانه دیگران را انتخاب نکرده است که این انتخاب به طور مستقیم با سکونتگاه اولیه مسلم در کوفه مرتبط است؛ اگر آن سکونتگاه اولیه جای دیگری باشد، مسلم نمی‌توانست خانه هانی را انتخاب کند و باید چاره دیگری می‌اندیشید.

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی عنوان کرد: چهارم، مسئله دستگیری مختار توسط عبیدالله بن زیاد است؛ چرا عبیدالله فقط به زندانی کردن مختار بسنده می‌کند، در حالی که افراد همراه مسلم که قصد یاری داشتند به شهادت می‌رسند و او به راحتی از گناهانشان نمی‌گذرد؟ چرا با وجودی که مسلم به خانه مختار رفته باشد و نیز مشکلاتی که مختار در کوفه ایجاد کرده، عبیدالله تنها به زندانی کردن مختار اکتفا کرده است؟

این استاد حوزه و دانشگاه اذعان کرد: این نکات ضرورت بحث را روشن می‌کند که صحبت از سکونتگاه اولیه مسلم تنها یک مسئله ساده تاریخی نیست که به نتیجه‌ای برسیم و بر حوادث بعدی تأثیری نداشته باشد، بلکه اولین گام و حرکت مسلم در کوفه است که می‌تواند بر حوادث بعدی تأثیرگذار باشد و باید مورد توجه قرار گیرد.

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: زمانی که کوفیان نامه نوشتند و امام حسین(ع) را به شهر خود دعوت کردند، امام مسلم بن عقیل را به عنوان نماینده به کوفه فرستاد تا اوضاع شیعیان را بررسی و گزارش دهد و مسلم به گفته منابع، در نیمه ماه رمضان به صورت پنهانی از مکه خارج و پس از توقفی کوتاه در مدینه، با خداحافظی از خانواده و انتخاب دو راه بلد، به سمت کوفه حرکت کرد و در پنجم ماه اول به کوفه رسید.

چالش‌ها و دیدگاه‌های مختلف درباره سکونتگاه اولیه مسلم بن عقیل در کوفه

قاضی خانی تصریح کرد: اولین سؤال این است که مسلم پس از ورود به کوفه نزد چه کسانی سکونت کرد؟ در منابع عاشورایی و آثار مرتبط، حضور مسلم در خانه مختار بن ابی‌عبید ثقفی به عنوان سکونتگاه اولیه‌اش پذیرفته شده است؛ به گونه‌ای که گویا هیچ نظر دیگری وجود ندارد.

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: در حالی که برخی پژوهشگران و نویسندگان که این دیدگاه را پذیرفته‌اند، تلاش کرده‌اند به اشکالات و شبهات مطرح شده درباره این نظر پاسخ دهند، اما به ندرت اندیشیده شده که آیا واقعاً این دیدگاه قابل قبول است یا اینکه باید به دیگر نظرات نیز توجه شود و حتی اگر شبهاتی مطرح شده، معمولاً از این زاویه بوده که چگونه می‌توان آنها را پاسخ داد، چرا که اصل موضوع رفتن مسلم به خانه مختار پذیرفته شده است.

قاضی‌خانی با اشاره به دیدگاه هاشم معروف حسنی در کتاب «جنبش‌های شیعی در تاریخ اسلام» گفت: او معتقد است مسلم به خانه مختار رفت، چون مختار از دیگر افراد کوفه نیرومندتر و خانه‌اش امن‌تر بود، هرچند مختار جزو کسانی نبود که به امام حسین (ع) نامه نوشته باشد؛ همچنین او نظریه دوستی دیرینه بین مسلم و مختار را رد می‌کند ولی معتقد است مختار محبت و دوستی عمیقی با خاندان اهل بیت (ع) داشت و هدفش واگذاری قدرت به اهل بیت (ع) بود، به همین دلیل مسلم وارد خانه او شد.

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: اما برخی دیگر از پژوهشگران مانند حجت‌الاسلام والمسلمین هدایت‌پناه معتقدند که انتخاب خانه مختار توسط مسلم هنوز برای ما روشن نیست و پس از بررسی شبهات، نتیجه می‌گیرند که سکونتگاه مسلم در کوفه یکی از حلقه‌های مفقوده مباحث تاریخی است و نمی‌توان به قطعیت گفت مسلم به خانه مختار رفته است. این مسئله نیازمند بررسی دقیق‌تر است.

قاضی‌خانی با بیان این مقدمه، ادامه داد: بررسی منابع کهن تاریخی نشان می‌دهد چهار دیدگاه درباره سکونتگاه اولیه مسلم بن عقیل در کوفه مطرح شده است و نباید خانه مختار را تنها دیدگاه مسلم انگاشت.

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: اگرچه گزارش‌های متعدد به خانه مختار اشاره کرده‌اند و برخی کتاب‌ها بیش از دیگران به این موضوع پرداخته‌اند، اما بررسی دقیق این اخبار نشان می‌دهد این گزارش‌ها ممکن است از یک منبع تاریخی واحد و پراکنده نشأت گرفته باشند که بعد‌ها به صورت‌های مختلف نقل شده‌اند. همچنین دیدگاه‌های دیگر نیز در همان منابع معتبر تاریخی وجود دارند و قابل توجه هستند.

تحلیل حضور پنهانی مسلم بن عقیل در کوفه از منظر منابع تاریخی

قاضی‌خانی با بررسی منابع کهن و میانی تاریخی، تأکید کرد: حضور مسلم بن عقیل در کوفه به‌صورت پنهانی و با رعایت جوانب احتیاط صورت گرفته و مورخان سده‌های میانی نیز این اخبار را دارای ارزش می‌دانسته‌اند.

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: همانگونه که طبری گزارشی از حضور مسلم در خانه مختار دارد، همچنین گزارشی از حضور مسلم در خانه ابن عوسجه نیز بیان می‌کند و مسعودی در «مروج الذهب» گزارش حضور مسلم در خانه ابن مسجر یا یحیی بن حسین را دارد که از آثار قدیمی زیدیه است و به وارد شدن مسلم به خانه ابن عوسجه اشاره می‌کند. همچنین در کتاب‌های سده‌های میانی این اخبار بازنگاری می‌شوند.

وی ادامه داد: این گونه نبوده است که مورخان سده‌های میانی و صاحبان منابع، این اخبار را بی‌ارزش بدانند و از نقل آن‌ها خودداری کنند و همین نقل اخبار نشان می‌دهد که این مطالب برای آن‌ها دارای ارزش بوده است و در بازنشر‌های سده‌های میانی، این اخبار از لحاظ ارزش بی‌مقدار نبوده تا کنار گذاشته شوند و تنها به یک قول بسنده شود.

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی عنوان کرد: چهار قول موجود اگر از لحاظ تحلیل تاریخی و مقایسه با داده‌های دیگر بررسی شود، می‌توان به نتیجه‌ای منطقی دست یافت و باید این داده‌ها را همراهی با دیگر گزارش‌های تاریخی در نظر گرفت تا میزان همپوشانی و تأیید متقابل آن‌ها مشخص شود، چرا که یک حادثه تاریخی در خلأ رخ نمی‌دهد بلکه مقدمات، مقررات و پیامد‌هایی دارد.

قاضی خانی اذعان کرد: یکی از این داده‌ها این است که مسلم زمانی که به سمت کوفه اعزام شد، از سوی امام حسین تأکید شده بود که با رعایت جوانب احتیاط و به صورت پنهانی عمل کند تا باعث آشفتگی فضای کوفه نشود و امام حسین (ع) در این خصوص بر پنهان کاری مسلم تأکید داشته است.

وی تصریح کرد: طبری و شیخ مفید گزارش کرده‌اند که امام حسین(ع) هنگام فرستادن مسلم به کوفه، او را به تقوای الهی و کتمان امر سفارش کرده است و ابن‌عم نیز می‌نویسد مسلم هنگام خروج از مکه به سمت مدینه، به صورت پنهانی حرکت کرده تا بنی امیه از احوالش مطلع نشوند و مسعودی و آذین اومان نیز به استتار و اختفای مسلم در کوفه اشاره کرده‌اند.

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: با توجه به این گزارش‌ها، هرچند شیعیان کوفه فعالیت‌های پنهانی خود را انجام می‌دادند و اخبار رفت‌وآمد آن‌ها به دستگاه حاکم می‌رسید، اما شرایط به گونه‌ای نبود که حاکم کوفه، نعمان بن بشیر، احساس خطر کرده و به مقابله مستقیم بپردازد و ابن بشیر در سخنرانی خود اعلام کرده بود تا زمانی که شیعیان دست به شمشیر نزنند و سر از اطاعت خلیفه برندارند، با آن‌ها مقابله نخواهد کرد.

قاضی خانی اظهار کرد: این پنهان کاری مسلم و اظهارات ابن بشیر نشان می‌دهد که مسلم در کوفه با احتیاط فعالیت می‌کرد و تلاش داشت فعالیت‌هایش پنهان بماند، البته این به معنای عدم درز اخبار به دستگاه حاکم نبود، اما اصل برنامه مسلم بر پنهان‌کاری مبتنی بود.

مسئله بعدی که استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به آن اشاره کرد، انتقال مسلم از سکونتگاه اولیه به منزل هانی بن عروه است که از لحاظ تاریخی مسلم زمانی که از سوی عبیدالله بن زیاد تحت فشار قرار گرفت و پیگیری برای دستگیری او شدت یافت، تلاش کرد مکان خود را تغییر دهد.

تحلیل تاریخی انتقال مسلم به منزل هانی و چیدمان شهری کوفه

قاضی‌خانی با بررسی منابع تاریخی و جغرافیایی، انتقال مسلم بن عقیل از سکونتگاه اولیه به منزل هانی بن عروه را تبیین کرد و گفت: این جابجایی در شرایطی انجام شد که عبیدالله بن زیاد با استفاده از شبکه ریف‌های حکومتی به دنبال شناسایی و دستگیری مسلم بود.

استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: مسئله انتقال مسلم بن عقیل از سکونتگاه اولیه به منزل هانی بن عروه یکی از نکات مهم تاریخی است. مسلم وقتی متوجه می‌شود که عبیدالله بن زیاد در پی دستگیری اوست و فشار‌های امنیتی برای یافتن او افزایش یافته، تلاش می‌کند محل سکونت خود را تغییر دهد و جایی را انتخاب کند که بتواند فعلاً در امان باشد. این انتخاب از دو نظر برای ما اهمیت دارد؛ نخست چرایی انتخاب این مکان و دوم چگونگی حفظ امنیت و کاهش خطر لو رفتن در این جابجایی.

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: می‌دانیم که عبیدالله بن زیاد تلاش زیادی برای دستگیری مسلم انجام می‌دهد و از جمله اقدامات او استفاده از «ریف‌ها» است؛ افرادی با منصب حکومتی که وظیفه داشتند آمار و اطلاعات دقیق از افراد قبیله‌ها جمع‌آوری و اموال را میان مردم تقسیم کنند و این ریف‌ها، به واسطه دسترسی به اطلاعات افراد و ساکنان مناطق، در واقع شبکه‌ای از نظارت حکومتی بودند که عبیدالله از آن‌ها بهره برد تا اخبار رفت و آمد افراد بیگانه را به حاکم گزارش دهند.

وی ادامه داد: عبیدالله با تهدید سخت جان و مال و خانواده، این ریف‌ها را موظف می‌کند کوچک‌ترین حرکت و حضور افراد مشکوک را به او اطلاع دهند و در چنین شرایطی مسلم چگونه توانسته از سکونتگاه اولیه خود به منزل هانی بن عروه منتقل شود بدون اینکه شناسایی شود؟ این سؤال به ما کمک می‌کند تا با بررسی داده‌های تاریخی، یکی از چهار نظر اولیه درباره مکان اقامت مسلم را تأیید کنیم.

قاضی خانی عنوان کرد: داده‌های تاریخی و جغرافیایی نشان می‌دهد که چیدمان قبایل در کوفه چگونه بوده است و با توجه به این نقشه سکونتگاه قبایل، می‌توانیم فاصله و مسیر بین خانه‌های مختار، ابن عوسجه و هانی بن عروه را بسنجیم و بررسی کنیم که نقل مکان مسلم چقدر دشوار و پرخطر بوده است، مخصوصاً با توجه به شبکه نظارت شدید عبیدالله بن زیاد.

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: باید به این نکته توجه داشت که کوفه شهری بود که در دوره اسلامی شکل گرفت. این شهر به عنوان پایگاه نظامی لشکریان مسلمان در دوران فتوحات، ابتدا در دوران خلافت عمر بن خطاب (حدود سال‌های ۱۷ تا ۲۳ هجری) بنیان گذاشته شد و سپس در دوران حکومت زیاد بن ابیه (حدود سال‌های ۵۰ تا ۵۳ هجری) ساختار چیدمانی آن تغییراتی یافت، اما سکونتگاه‌ها دست‌نخورده باقی ماندند.

وی خاطرنشان کرد: کوفه در دوران سعد بن ابی وقاص، به عنوان فرمانده لشکریان مسلمان، به عنوان محل سکونت لشکریان انتخاب شده بود و به همین دلیل ساختار جمعیتی و سکونتی آن بر اساس قبایل شکل گرفت که اطلاعات جغرافیایی برای درک بهتر تحرکات و جابه‌جایی‌های تاریخی مانند حرکت مسلم بن عقیل اهمیت زیادی دارد.