سرنوشت نامعلوم مطالعات عربی و اسلامی در دانشگاه‌های اروپایی

به گزارش ایکنا به نقل از الجزیره، پس از دانشگاه اوترخت هلند، دانشکده علوم انسانی دانشگاه لیدن هلند نیز که یکی از معتبرترین دانشگاه‌های اروپا محسوب می‌شود، در اقدامی بحث برانگیز، با اعلام یک طرح ریاضتی در نظر دارد رشته‌های تدریس اسلام و زبان عربی را که تاریخ آن به 4 قرن پیش باز می‌گردد به منظور کاهش بودجه، حذف کند.

این تصمیم احتمالی به عنوان بخشی از یک طرح گسترده‌تر برای بازسازی رشته‌های دانشگاهی به دلیل کسری بودجه سالانه مورد انتظار تا سقف ۵.۷ میلیون یورو، ناشی از افزایش هزینه‌ها و کاهش بودجه دولتی، اتخاذ شده است. این طرح شامل کاهش تعداد قابل توجهی از دوره‌های درسی و حذف یا ادغام رشته‌های دانشگاهی است.

رشته زبان عربی در دانشگاه لیدن یکی از قدیمی‌ترین رشته‌های تخصصی در جهان غرب است. این درس در طول تاریخ طولانی خود، در تربیت نخبگان فکری و دیپلماتیک که نقش‌های محوری در درک و تحلیل جهان عرب و اسلام ایفا کرده‌اند، کمک بسزایی کرده است. در طول این دوره، دانشگاه لیدن مجموعه‌ای گرانبها از کتاب‌ها و نسخ خطی را گردآوری کرده است.

با این حال، طرح جدید پیشنهاد می‌دهد که تمام رشته‌های تخصصی مرتبط با مطالعات خاورمیانه، از جمله مطالعات عربی، فارسی، ترکی، عبری و اسلامی حذف شوند. این اقدام واکنش‌های خشمگینانه‌ای را در محافل دانشگاهی برانگیخته است و برخی معتقدند که این دانشگاه با این کار تنوع فرهنگی و شناختی را به خطر می‌اندازد.

دیپلمات‌های آینده بدون زبان عربی!

در بحبوحه نگرانی عمومی از لغو احتمالی برنامه زبان عربی در دانشگاه لیدن، سرمقاله روزنامه هلندی «تراو» این سؤال را مطرح می‌کند که: «اگر این رشته ۴۰۰ ساله به دلیل کمبود بودجه حذف شود، دیپلمات‌های آینده از کجا باید دانش خود را در مورد فرهنگ‌های عربی به‌دست آورند؟»

دانشگاهیان نیز نگرانی خود را در مورد تأثیر این تصمیم بر آینده تحقیقات علمی و درک منطقه عربی ابراز کردند. یکی از اساتید گفت: «ما در معرض خطر وجود نسلی از دیپلمات‌ها و سیاستمدارانی هستیم که حتی فاقد درک اولیه از زبان و فرهنگ عربی هستند. این امر در یک جهان چندقطبی خطرناک است.»

پروفسور یواس فاخیمایکرز، دانشیار دانشکده مطالعات اسلامی و عربی دانشگاه اوترخت و هماهنگ‌کننده دوره کارشناسی ارشد اسلام و زبان عربی، معتقد است که «قصد حذف دوره کارشناسی ارشد اسلام و زبان عربی و مطالعات دینی، طرحی نسنجیده و نامشخص و نشانه‌ای از فقدان چشم‌انداز است.» او می‌افزاید: «توجه زیادی به موضوعات تحت پوشش این دو رشته وجود دارد، زیرا شناخت جهان عرب ضروری است.»

رشته‌هایی که با این حذف تهدید می‌شوند

در دانشگاه‌های اوترخت و لیدن، چندین رشته زبان، از جمله زبان عربی، در معرض خطر حذف قرار دارند. این در حالی است که دانشگاه لیدن از اعتبار بین‌المللی برخوردار است و به داشتن یکی از قدیمی‌ترین دوره‌های زبان عربی در اروپا که قدمتی بیش از ۴۰۰ سال دارد، افتخار می‌کند. 

مصحف دانشگاه لیدن

کتابخانه‌های دانشگاه لیدن تعدادی از صفحات یک قرآن بسیار قدیمی را در مجموعه‌های کتب شرقی خود نگهداری می‌کنند. به لطف استفاده از روش تجزیه و تحلیل کربن-۱۴، اکنون به نظر می‌رسد که قدیمی‌ترین این صفحات به نیمه دوم قرن هفتم میلادی بازمی‌گردد.

کارین شیپر، متخصص صیانت از کتب و کاغذ در آمستردام و دارای مدرک دکترا در روش‌های سنتی صحافی اسلامی، می‌گوید: در سال ۲۰۱۱، با هماهنگی آکادمی علوم برلین-براندنبورگ، انجمن تحقیقات آلمان و آژانس ملی تحقیقات فرانسه، پروژه بین‌المللی قرآنیکا را برای مطالعه تاریخ متون اولیه قرآنی آغاز کردند.

وی افزود: این تحقیق محدود به متن نسخه خطی نیست، بلکه شامل قطعات فیزیکی نیز می‌شود که می‌توان با استفاده از روش کربن-۱۴ به‌طور دقیق قدمت آنها را تعیین کرد. از آنجا که این تحقیق پرهزینه و فقط در آزمایشگاه‌های تخصصی قابل انجام است، وقتی از دانشگاه لیدن خواسته شد در این پروژه مشارکت کند و شماری از متون قرآنی ما را تجزیه و تحلیل کند، پاسخ «بله» به ما دادند.

وی ادامه داد: از آن زمان نتایج آزمایش را دریافت کردیم. قدمت این قطعه پاپیروس بین سال‌های ۶۵۰ تا ۷۱۵ میلادی، یعنی بیش از یک قرن زودتر از آنچه قبلاً تصور می‌شد، تعیین شده است و قدیمی‌ترین متنی که روی پوست نوشته شده احتمالاً بین ۶۵۰ تا ۷۰۰ میلادی کتابت شده است. این تحقیق قدمت و اهمیت این مصحف خطی را تأیید می‌کند، زیرا قدیمی‌ترین متن حدود ۳۰ تا ۷۰ سال پس از رحلت حضرت محمد(ص) کتابت شده است.

این متخصص کتب خطی افزود: پیش از این، متون قرآنی کتابت شده بر روی پوست و پاپیروس، تاریخ‌ مشخصی نداشتند و قطعه پاپیروس به طور تقریبی بین سال‌های ۷۷۰ تا ۸۳۰ میلادی تاریخ‌گذاری شده بود. ما بر اساس خط عربی بلند و مایل معروف به «خط حجازی»، می‌دانستیم که قطعات لیدن بسیار قدیمی هستند، اما سن دقیق آنها را نمی‌دانستیم.

حذف برخی رشته‌ها در دانشگاه اوترخت

دانشگاه اوترخت تأکید کرده است که قصد دارد تا سال ۲۰۳۰ شش مدرک تحصیلی شامل زبان‌های آلمانی، فرانسوی، عربی، ایتالیایی، مطالعات اسلام، هنر سلتیک و مطالعات مذهبی را حذف کند. این برنامه‌ها سالانه کمتر از ۲۵ دانشجوی جدید می‌پذیرند و سال‌هاست که سودآور نبوده‌اند. این بدان معناست که پذیرش دانشجویان جدید از اول سپتامبر متوقف خواهد شد.

توماس وایسنس، رئیس دانشکده علوم انسانی دانشگاه اوترخت توضیح می‌دهد: دلیل این امر این است که ما همچنان تعدادی از رشته‌ها را نگه داشته‌ایم که بسیار گران شده‌اند. با کاهش‌ بودجه اعلام شده از سوی کابینه، باید هزینه‌های خود را به میزان قابل توجهی کاهش دهیم. برای جلوگیری از کسری بیشتر تا سال ۲۰۳۰، باید هزینه‌های خود را ۱۰ درصد کاهش دهیم.

پروفسور یواس فاخیمایکرز پاسخ می‌دهد: اگر اخبار ۲۰ سال گذشته روشن کرده باشد که اسلام و جهان عرب منبع نگرانی عمده‌ای در خاورمیانه و هلند هستند، سال‌های ۲۰۲۳-۲۰۲۴ مهم‌ترین سال‌ها خواهد بود. با این حال، دانشکده علوم انسانی دانشگاه اوترخت اعلام کرده است که به عنوان بخشی از یک طرحِ انتقالی، حذف شش رشته کارشناسی، از جمله رشته مطالعات اسلام و عربی را ضروری می‌بیند.

واکنش‌ها

واکنش‌ها در شبکه‌های اجتماعی، ادامه دارد. ماتیس هولمن می‌گوید: متأسفانه، مطالعات زبان انتخاب محبوبی نیست، اما ارزش افزوده آن بسیار دست‌کم گرفته می‌شود. مطالعه این زبان‌ها شناختی در مورد فرهنگ مورد نظر ایجاد می‌کند و رایزن‌هایی را پرورش می‌دهد که می‌توانند به کارآفرینان مشاوره دهند، یا مترجمانی را که می‌توانند دفترچه‌های راهنما را ترجمه کنند. در نتیجه ما کارشناسانی داریم که می‌توانند اطلاعات مفیدی ارائه دهند.

هولمن ادامه می‌دهد: من حذف زبان‌های آلمانی و فرانسوی از دانشگاه اوترخت را بسیار تکان‌دهنده می‌دانم. این واقعیت که دانشگاه این مطالعات را به دلیل «سودآور» نبودن رد می‌کند، نشان می‌دهد که هدف یک مؤسسه دانشگاهی که سال‌هاست جزء ۵۰ دانشگاه برتر جهان قرار دارد، سود است نه دانش.

در حالی که اساتید دانشگاه‌های اوترخت و لیدن در تلاشند تا تعداد دوره‌های ارائه شده را برای دستیابی به تعادل مالی کاهش دهند، مدافعان این برنامه امیدوارند که با توجه به اهمیت علمی و ژئوپلیتیکی زبان عربی، این تصمیم مورد بازنگری قرار گیرد.

اگرچه این تصمیمات هنوز در دست بررسی هستند و انتظار می‌رود تصمیم نهایی در ماه‌های آینده به شورای دانشگاه ارائه شود، نگرانی‌ها در مورد به واقعیت پیوستن این پیشنهاد با گذشت زمان افزایش می‌یابد و لذا موج انتقادات دانشگاهیان از این تصمیم در حال افزایش است.

ترجمه از فرشته صدیقی