تقیه شیخ طوسی (ره) در بغداد و صراحت او در نجف اشرف + فیلم

زیارت پرنور عاشورا از ناحیه مقدسه ربوبی صادر شده است؛ بنابراین زیارت عاشورا، حدیث قدسی است و نسبت به سایر زیارات امتیاز دارد. از دیدگاه شیعه، آیین اسلام دو رکن مهم و بنیادین دارد: یکی تولّی و دیگری تبّری؛ یکی محبت به پیامبر و اهل‌ بیت (علیهم السلام) و دیگری بغض و کینه دشمنان آن پاک‌سیرتان. ضرورت این دو اصل مهم، از دیدگاه عقل و همچنین از منظر نقل، آن‌چنان واضح و روشن است که با درنگی کوتاه در ساحت خرد و با مراجعه‌ای اندک به منابع اصیل اسلامی؛ آیات کریمه قرآن، روایات نبوی و سخنان اهل‌ بیت (علیهم السلام) جای هیچ تردیدی در آن باقی نمی‌ماند. 

از جمله منابع بسیار مهم که این دو اصل را از دیرباز به شیعیان آموخته، زیارت نورانیِ عاشوراست. در این زیارت در فقره‌های متعددی، به برائت از دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) تصریح شده است. 

خبرگزاری ایکنا در آستانه اربعین حسینی، سلسله درس‌گفتارهایی با عنوان «زیارت عاشورا از آغاز تا امروز» تهیه و تولید کرده است. حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمهدی محمودی عاشوراپژوه و نویسنده کتابی با همین عنوان در این سلسله گفتار به بررسی اسناد زیارت عاشورا، مضامین و محتوای این زیارت ارزشمند پرداخته است. در این مجال، بخش پانزدهم این درس‌گفتار را می‌خوانیم و می‌بینیم:

 

در گفتارهای پیشین گفتیم؛ شیخ طوسی در اواخر سکونتش در بغداد، کتاب مصباح المتهجد را تألیف کرد و به خاطر ضعف حکومت آل‌بویه در آن زمان و نیز درگیری‌های فراوان میان اهل تسنن و شیعیان، مجبور شد در نقل عبارات پایانی زیارت عاشورا تقیه کند. مصباح المتهجد، نسخه نقاش رازی که این عبارات را دربر ندارد، نشان‌دهنده این تقیه است.

نکته بسیار مهمی که در کتاب یادآور شده‌ام این است که مرحوم شیخ طوسی وقتی از بغداد به نجف اشرف مهاجرت کرد، دوباره مصباح المتهجد را در ویراست و تحریر جدیدی تألیف کرد و در این تحریر جدید، کاستی‌های زیارت عاشورا را که در بغداد نقل نکرده بود، به آن افزود؛ همچنین شیخ طوسی در نجف مصباح المتهجد را خلاصه کرد و آن را «مختصرالمصباح» نامید. در این کتاب هم زیارت عاشورا به صورت کامل نقل شده است. 

اما شواهد اینکه مرحوم شیخ طوسی در نجف، دوباره کتاب مصباح المتهجد را در تحریر جدیدی تألیف کرده، متعدد است که به برخی آن‌ها اشاره می‌کنم:

اولین شاهد اینکه؛ در نجف زمینه‌ها برای نقل کامل زیارت عاشورا فراهم بوده است. یکی از آن زمینه‌ها این است که نجف و کوفه محل سکونت شیعیان بوده؛ اگر چه نجف در آن زمان شهری نبوده؛ اما کوفه شهر بزرگی بوده است. براساس گزارش مَقدِسی در «احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم»، بیشتر کوفیان شیعه بوده‌اند. او می‌نویسد: «و بالکوفة الشیعة الا الکناسة» یعنی در کوفه شیعیان حضور دارند مگر کناسه که اهل تسنن در آن محله زندگی می‌‌کنند؛ مقدسی در نیمه دوم قرن چهارم این کتاب را تألیف کرده است. شیخ طوسی در نجف در جایگاهی قرار گرفته است که عموماً شیعیان در اطراف او هستند. 

دومین شاهد، مجلس درس شیخ طوسی در نجف اشرف است؛ مرحوم شیخ طب دوازده سالی که در نجف بود، دوباره شاگرانش گرد او جمع شدند و کسانی که در نجف به حلقه درس شیخ طوسی پیوستند، همگی شیعه بودند و شاهدی برای حضور از اهل تسنن در درس او در نجف نداریم؛ بلکه شواهدی بر حضور شیعیان داریم. مرحوم شیخ آقابزرگ طهرانی در مقدمه تفسیر تبیان به این نکته اشاره کرده است.

شاهد سوم اینکه؛ کتاب «امالی» را شیخ طوسی در نجف املا کرده است و روایات آن عمدتا نشانه حقانیت مکتب تشیع است. روایات این کتاب نشان می‌دهد کتاب ارزشمند امالی در فضایی کاملا شیعی املاء شده است. 

ممکن است در ذهن برخی این پرسش ایجاد شود که آیا لازم نبوده است شیخ طوسی در نجف هم مانند بغداد تقیه کند؟ زیرا ممکن بود پس از افزوده شدن عبارت‌های پایانی زیارت عاشورا به مصباح المتهجد، به احتمال بسیار، این کتاب به بغداد هم برسد و درگیری‌ها میان اهل تسنن و شیعیان را تشدید کند. 

در پاسخ عرض می‌کنم: خیر؛ این اشکال وارد نیست؛ زیرا در دوران حضور شیخ طوسی در نجف، حکومت آل‌بویه در بغداد منقرض شده است. 

در تاریخ می‌خوانیم؛ در سال 447 طغرل بیک وارد بغداد شد؛ حکومت 113 سالۀ آل‌بویه سقوط کرد و سلجوقیان که  اهل تسنن بودند به حکومت رسیدند؛ به همین دلیل بعد از سال 447 قمری در منابع تاریخی به‌ ندرت گزارشی داریم که در بغداد بین اهل تسنن و شیعیان نزاعی درگرفته باشد؛ در دوره سلجوقیان، روز عاشورا شیعیان در خانه نشستند و نتوانستند شعائر شیعی را آشکار کنند و طبیعتاً درگیری‌ها میان اهل تسنن و شیعیان از بین رفت. در این دوران که شیخ طوسی در نجف زندگی می‌کرد به این نتیجه رسیده است که تقیه را کنار بگذارد و زیارت عاشورا را با دو سند معتبر از امام باقر(ع) و امام صادق (ع) به صورت کامل نقل ‌کند و این میراث گرانبها را در دسترس آیندگان قرار دهد.

رضوان خدا بر این مدافع حریم اهل بیت(ع) که در بغداد از روی ضرورت تقیه کرد و در نجف که وضعیت تغییر کرد، تقیه را کنار گذاشت و ذره‌ای در دفاع از مکتب اهل بیت(ع) و باورهای راستین شیعه کوتاه نیامد.

شیخ طوسی بزرگ‌ مدافع حریم تشیع است؛ کتاب ارزشمند «تلخیص الشافی» که خلاصۀ «الشافی فی الامامة» تألیف استادش سیدمرتضی(ره) است این مسئله را به خوبی نشان می‌دهد؛ آری شیخ طوسی در دوره‌ای ضرورت دیده است تقیه کند؛ ولی در دورانی که در نجف به سر می‌برده لازم دیده است این میراث گرانبها را برای آیندگان باقی بگذارد.