صلوات خاصه امام رضا(ع)؛ راه وصول به «عارفه بحقه»

صلوات خاصه امام رضا(ع) یکی از کوتاه‌ترین و البته پرمضمون‌ترین صلوات‌هایی است که در خصوص ائمه معصومین(ع) ذکر شده است؛ این صلوات بسیار مشهور نیز است و در مناسبت‌های مختلف به صورت فردی و جمعی قرائت و به وسیله آن به امام رئوف اظهار ارادت می‌شود. اما این صلوات خاصه چه معنا و مفهومی دارد؟ هر کدام از کلمات و فرازهای آن با چه هدفی بیان شده و قرار است با قرائت آن چه معرفتی نسبت به امام رضا(ع) پیدا کنیم؟

در خصوص این صلوات متأسفانه شرح و تفسیری وجود نداشت تا اینکه حجت‌الاسلام روح‌الله بیدرام کتاب «شرح صلوات خاصه امام رضا(ع)» را در شرح و تفسیر این صلوات به نگارش درآورده و به وجود مقدس امام رضا(ع) و زائران آن حضرت هدیه کرده است.

ایکنا برای درک بیشتر صلوات خاصه امام رضا(ع) با این نویسنده و پژوهشگر حوزه دین گفت‌وگو کرده‌ است که در ادامه با هم می‌خوانیم.  

ایکنا ـ چرا صلوات فرستادن یکی از توصیه‌شده‌ترین اعمال دینی است و صلوات بر ائمه(ع) چه جایگاهی در امور عبادی دارد؟

پيامبر اسلام(ص) در راه ابلاغ رسالتشان رنج‌هاى فراوان متحمل شدند، ولى هرگز در مقابل اين كارهاى با ارزش از كسى طلب اجر و پاداش نكردند. اما خداوند انسان را به‌گونه‌ای آفریده است که وقتی از کسی احسان و خدمتی می‌بیند خود را بدهکار او دانسته و دوست دارد این دِین را ادا کند. مؤمن واقعی وقتی به این حقیقت توجه پیدا می‌کند که رسول خدا و اهل‌بیت او چقدر در حق ما لطف کرده‌اند و چه حق عظیمی در نشان دادن راه نجات و سعادت بر گردن ما دارند، درصدد تشکر از آنها بر می‌آید و از خود می‌پرسد که به‌راستی چگونه می‌توان از کسانی که جان خود و عزیزان‌شان، حتی طفل شیرخواره‌شان را فدا کردند تا ما با خدا آشنا شویم و راه سعادت را پیدا کنیم، تشکر کرد.

هر مسلمان و هر شیعه‌ای هر چه از اسلام و تشیع می‌داند به برکت پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) است و پیامبر گرامی اسلام هیچ پاداشی جز مؤدت اهل بیتشان از مردم نخواسته‌اند و کمترین کاری که می‌توان برای نشان دادن مؤدت نسبت به آن خاندان انجام داد این است که صلواتی به پیشگاه آنها هدیه کرده و بگوییم: خدایا بالاترین و بهترین رحمت‌ها و فیض‌ها نزد تو است و تو می‌توانی بهترین رحمت‌های خود را به ایشان عطا کنی. 

صلوات فرستادن ما بر پیامبر اکرم و خاندان مطهر ایشان گونه‌ای تشکر و سپاسگزاری از زحمات طاقت‌فرسای 23 ساله پیامبر(ص) و قدردانی هر مسلمان بابت نعمت «هدایت» و «ابلاغ پیام الهی» است. 

سلام و صلوات فرستادن و دعا کردن برای امامان معصوم موجب تحکیم و ریشه‌دارتر شدن محبت به آنها شده و به تبع این زمینه‌سازی روحی، تبعیت بیشتر شخص را از رهنمودهای آن حضرات فراهم می‌کند.

ایکنا ـ آیا مضامین صلوات‌ها فقط درود و سلام بر ائمه هستند؟

تک‌تک زیارتنامه‌ها و صلوات‌هایی که خطاب به ائمه اطهار(ع) توسط ائمه معصومین(ع) بیان شده است، معارفی در خود نهفته دارند و زمانی که امام معصوم(ع) زیارت یا دعایی را تعلیم می‌کرده، فقط قصدشان بیان الفاظ آن دعا نبوده بلکه هدفشان بیان معارفی مهم به زائری بوده که قرار است «عارفاً بحقه» باشد.

در اکثر زیارتنامه‌ها وقتی فضیلتی برای آن امام معصوم بیان می‌شود جمله «عارفاً بحقه» پسوند آن بخش مربوط به فضیلت امام معصوم بیان می‌شود و یا اگر کسی حضرت رسول(ص)، امام حسین(ع)، امام رضا(ع) یا سایر ائمه را زیارت کند در آخر زیارت می‌گوید «عارفا بحقه».

در روایت داریم که ثواب زیارت امام رضا(ع) معادل هزار حج است؛ این روایت توسط خود امام رضا(ع) بیان شده است که وقتی راوی از امام جواد(ع) سؤال می‌کند که آیا این روایت درست است؟ امام جواد(ع) می‌فرمایند والله چنین است حتی این زیارت با یک میلیون حج برابری می‌کند اما زیارت کسی که «عارفا بحقه» شود؛ یعنی مقام امام رضا(ع) را به خوبی بشناسد.

ایکنا ـ برای شناخت امام رضا(ع) و عارفاً بحقه شدن در خصوص ایشان چه منابعی در دسترس است؟

یکی از مطالب و منابع در دست صلوات خاصه امام رضا(ع) است که از امام جواد(ع) نقل شده است. این صلوات برای شناخت و افزایش معرفت نسبت به امام رضا(ع) بیان شده اما با بررسی که انجام دادم متوجه شدم حتی پژوهشگاه آستان قدس رضوی نیز نسبت به تفسیر این صلوات فعالیتی انجام نداده است و شرحی از این صلوات در دسترس مردم نیست. همین مسئله موجب شد از سال گذشته با استعانت از امام رضا(ع) به شرح این صلوات بپردازم.

ایکنا ـ محتوای این صلوات حاوی چه مضامین معرفتی است؟

امام جواد(ع) این صلوات را بیان فرموده‌ و مطرح کرده‌اند که وقتی خواستی به زیارت علی‌بن موسی‌الرضا(ع) بروی اینطور بگو: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا الْمُرْتَضَى الْإِمَامِ التَّقِيِّ النَّقِيِ وَ حُجَّتِكَ عَلَى مَنْ فَوْقَ الْأَرْضِ وَ مَنْ تَحْتَ الثَّرَى الصِّدِّيقِ الشَّهِيدِ و صَلاَةً كَثِيرَةً تَامَّةً زَاكِيَةً مُتَوَاصِلَةً مُتَوَاتِرَةً مُتَرَادِفَةً كَأَفْضَلِ مَا صَلَّيْتَ عَلَى أَحَدٍ مِنْ أَوْلِيَائِكَ‏».

فراز «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى عَلِيِّ بْنِ مُوسَى ... » شناسنامه امام رضا(ع) است. در این فراز می‌گوییم امام رضا(ع)، رضا و مرتضی است و در ادامه تأکید می‌کنیم که ایشان «امام» هستند؛ اما چرا امام جواد(ع) اصرار داشتند که امام بودن امام رضا(ع) برجسته شود.

وقتی نگاه می‌کنیم می‌بینیم که در امامت امام رضا(ع) اختلاف بود و گروه واقفیه که به دنبال سوء استفاده بودند بعد از امام موسی بن جعفر(ع)، امامت امام رضا(ع) را انکار می‌کردند تا اینکه معجزاتی رخ داد و تولد پرخیر و برکت امام جواد(ع) واقع شد که خود امام رضا(ع) فرمودند مولودی پر خیر و برکت‌تر از جوادم به دنیا نیامده است، به همین دلیل است که تولد امام جواد اثبات امامت امام رضا(ع) شد.

پس اختلافی که در امامت امام رضا(ع) بوده موجب شده امام جواد(ع) در صلوات خاصه ایشان تأکید کنند که پدرم امام رضا(ع)، امام هستند و کسی بر آن شبهه‌ای وارد نکند و می‌دانیم که ما شیعه چهار امامی و هفت امامی، اسماعیلیه و زیدیه داریم اما شیعه هشت امامی نداریم و هر کسی امامت امام رضا(ع) را قبول کرده است، شیعه اثنی عشری است و تا حضرت حجت(عج) را به امامت قبول دارد.

«التَّقِيِّ النَّقِيِ»، یعنی امام پاک و پاکیزه و مطهر. روایت‌هایی داریم که در آنها نقل شده است: از خود امام رضا(ع) سؤال کردند که آیا شما ائمه خودتان نمی‌توانید گناه کنید یا نمی‌خواهید گناه کنید؟ این دو مسئله با هم تفاوت زیادی دارند چون اگر می‌گوییم امام معصوم است و عصمت دارد، اگر خداوند آنها را طوری خلق کرده باشد که ائمه اطهار نتوانند گناه کنند که فضلی نسبت به بقیه ندارند و اگر دیگران هم طوری خلق می‌شدند که نمی‌توانستند گناه کنند، آنها هم معصوم می‌شدند.

امام رضا(ع) در پاسخ به سؤال فردی که پرسید آیا نمی‌توانید گناه کنید یا نمی‎‌‌خواهید گناه کنید، گفتند: آیا تا به حال به فکرت رسیده است که نجاست بخوری؟ فرد معذب شد و گفت یابن رسول الله چه کسی به فکرش می‌رسد و دوست دارد نجاست بخورد؟ امام رضا(ع) فرمود: گناه، معصیت و نافرمانی خدا نزد ما اهل بیت آنقدر نجس و پلید است که اصلاً به فکرمان نمی‌رسد و دوست نداریم گناه کنیم. یعنی حضرات معصوم به حدی نسبت به پلیدی گناه آگاه و واقف هستند که خودشان دوست ندارند گناه کنند و به همین دلیل مبری از گناه هستند.

در این کتاب که به نیت امام هشتم، هشت بخش دارد در آخر هر بخش برداشت معنوی زائر از هر فراز را مطرح کرده‌ام و در شرح این بخش از صلوات خاصه امام رضا(ع) که ایشان را امام «التَّقِيِّ النَّقِيِ» معرفی کرده است، نوشته‌ام: برداشت معنوی ما از این فراز این است که ای زائر اگر امام تو از گناه بیزار است، پس چرا دوست داری گناه کنی و چرا گناه نزد تو لذت‌بخش است؟ اگر دوست داری مثل امامت باشی و با امامان محشور شوی باید مثل ائمه باشی. نگاه کن ببین نگاه امام رضا(ع) نسبت به گناه چیست و مثل او باش. پس باید گناه نزد من هم پلید و نجس باشد و نسبت به گناهان شناخت کامل داشته باشم تا به هیچ وجه نخواهم و دوست نداشته باشم که معصیت و گناه کنم و پس اگر از دروغ، تهمت، غیبت و ... لذت می‌برم نشان می‌دهد هنوز گناه نزد من پلید و نجس نیست.

ایکنا ـ مفهوم «وَ حُجَّتِكَ عَلَى مَنْ فَوْقَ الْأَرْضِ وَ مَنْ تَحْتَ الثَّرَى» چیست؟

فراز بعدی می‌گوید: «وَ حُجَّتِكَ عَلَى مَنْ فَوْقَ الْأَرْضِ وَ مَنْ تَحْتَ الثَّرَى» و ما اقرار می‌کنیم که امام رضا(ع) حجت است بر هر آنچه و آنکه که بر روی زمین و زیر زمین است. منظور از زیر زمین هم می‌تواند مردگانی که دفن هستند را شامل شود که امام رضا(ع) حتی بر آنها نیز حجت دارد و هم می‌تواند اجنه و موجودات ماورایی که زیر زمین زندگی می‌کنند و ما از آنها بی‌خبریم را شامل شود. یا موجودات زنده دیگری که در زیر زمین هستند و حتی حیوانات.

ایکنا ـ چرا در ادامه صلوات، امام جواد(ع) تأکید بر شهید بودن امام رضا(ع) دارند؟

در ادامه صلوات فراز «الصِّدِّيقِ الشَّهِيدِ» مطرح شده که نکته مهمی در این فراز وجود دارد. صدیق به معنای راستگو است که در این فراز بر راستگویی امام رضا(ع) تصریح شده است. اما بیان کلمه «شهید» و تأکید امام جواد(ع) بر برجسته کردن شهادت پدر بزرگوارشان دلیل خاصی دارد. وقتی تاریخ را بررسی می‌کنیم می‌بینیم مأمون تلاش زیادی کرد تا خود را از اینکه امام رضا(ع) را به شهادت رسانده مبری کند و دائم می‌گفت امام رضا(ع) به مرگ طبیعی از دنیا رفته است چون اگر می‌گفتند که امام رضا(ع) کشته شده است، هر کشته‌ای یک قاتلی دارد پس باید به دنبال قاتل امام می‌گشتند.

مأمون و اطرافیانش بسیار تلاش کردند شهادت امام رضا(ع) کتمان و مرگ طبیعی امام رضا(ع) برجسته شود که امام جواد(ع) در این فراز به زائر می‌فهماند که امام رضا(ع) شهید شده است، پس به دنبال قاتل امامت بگرد و این را در قالب صلوات و دعا بیان می‌کند.

البته شهید شدن معنای دیگری هم دارد؛ اینکه امام رضا(ع) شهید است، یعنی شاهد است. در روایات هم داریم که ائمه(ع) شاهد اعمال ما هستند. البته برای شرح بیشتر مفهوم شاهد، در خصوص شاهدان و گواهان روز قیامت اخیراً کتابی تألیف کرده‌ام به نام «دوربین مخفی» که گواهان و شاهدان قیامت را که آیات قرآن به آنها اشاره می‌کند را معرفی کرده‌ام. در این کتاب به هشت دوربین مخفی اشاره و از آنها نام برده‌ام که خداوند در قرآن به آنها اشاره کرده است؛ دوربین‌هایی که به عنوان ناظران قیامت در این دنیا شاهد اعمال ما هستند و روز قیامت به نفع یا زیان ما شهادت می‌دهند.

خداوند در آیه 105 سوره توبه می‌فرمایند: «وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ؛ و بگو: عمل کنید یقیناً خدا و پیامبرش و مؤمنان اعمال شما را می‌بینند و به زودی به سوی دانای نهان و آشکار بازگردانده می‌شوید، پس شما را به آنچه همواره انجام می‌دادید، آگاه می‌کند».

امام صادق(ع) در تفسیر این آیه فرموده‌اند: منظور از مومنون در این آیه ائمه اطهار(ع) هستند. ائمه اطهار مومنون هستند که هر عملی از خیر یا شر انجام دهید حقیقت آن عمل را امام می‌بیند و اعمال شما نزد امام حاضر است.

همچنین روایت شده است که عبدالله بن ابان که روغن فروش بود و مدتی از عمرش را در خدمت امام رضا(ع) بود به امام گفتند که یابن رسول الله برای من و اهل بیتم دعا کنید. ما محتاج دعای شما هستیم. امام فرمود مگر من این کار را نمی‌کنم؟ و الله اعمال شما هر روز و شب بر من عرضه می‌شود. عبدالله بن ابان می‌گوید این مطلب برای من خیلی سنگین شد و با خودم گفتم مگر می‌شود اعمال ما هر صبح و شب به محضر امام برسد؟ یعنی اعمال این همه شیعه صبح و شب به محضر امام می‌رسد؟ امام متوجه تعجب من شدند و فرمودند: مگر کتاب خدا را نخواندی که می‌فرماید: «وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ».

در روایت دیگری هم داریم که امام صادق(ع) فرمود: هر پنج‌شنبه اعمال مردم به رسول خدا و امامان معصوم عرضه می‌شود. حضرت مهدی(عج) نیز فرموده‌اند: ما در رعایت حال شما کوتاهی نمی‌کنیم و شما را فراموش نمی‌کنیم، اگر جز این بود گرفتاری‌ها بر شما فرود می‌آمد.

اینها نشان می‌دهد اینکه ما در این صلوات می‌گوییم «الصِّدِّيقِ الشَّهِيدِ» علاوه بر اینکه بحث شهادت امام رضا(ع) را مطرح و به شبهات مربوط به این مسئله پاسخ داده‌ایم، شاهد اعمال بودن امام رضا(ع) را نیز به خودمان متذکر شده‌ایم.

سه امام معصوم داریم که در زیاتنامه‌های آنها بر روی کلمه شهید تأکید زیادی شده است؛ امام حسین(ع)، حضرت زهرا(س) و امام رضا(ع). در اکثر زیارتنامه‌ها بر روی کلمه «شهید» در خصوص این سه بزرگوار تأکید وجود دارد. وقتی تاریخ شهادت این سه بزرگوار را می‌بینیم متوجه می‌شویم هر سه، بزرگانی هستند که نسبت به موضوع شهادت آنها حساسیت زیادی بوده است. در خصوص حضرت زهرا(س) که شهادت ایشان را کتمان می‌کردند با واژه الصِّدِّیقَةُ الشَّهِیدَةُ یاد شده است و همه ائمه تلاش کردند واژه الصِّدِّیقَةُ الشَّهِیدَةُ را در خصوص حضرت زهرا(س) مطرح و به مردم برسانند که حضرت زهرا(س) شهید شد پس به دنبال قاتل ایشان بگردید.

دوم امام حسین(ع) است که با عنوان «ایها الشهید یابن رسول الله» در دعای توسل، زیارنامه‌ها و ... نام برده شده‌اند. بررسی تاریخی وقایع شهادت امام حسین(ع) نیز نشان می‌دهد که در آن زمان مطرح کردند که حسین(ع) خارجی است نه به این معنی که از خارج از کشور یا جای دیگری آمده؛ خیر، بلکه به این معنا که از دین خارج و مرتد شده است و مرتد شهید نیست و شهید نمی‌شود، بلکه مرتد کافر از دنیا می‌رود. بسیاری از 30 هزار نفری که به کربلا رفتند و مقابل امام حسین(ع) قرار گرفتند با قصد قربت به کربلا رفته بودند تا کسی را بکشند که مرتد و بی‌دین شده است. آیا کسی که بی‌دین شده است را بعدها شهید خطاب می‌کنند؟ و این پیامی است که ائمه می‌رسانند که امام حسین(ع) شهید است، نه یک فرد مرتد و بی‌دین.

ایکنا ـ ثواب خواندن این صلوات خاصه چه قدر است؟

صلوات یک دعای مستجاب است و توصیه شده است که اگر کسی حاجت مهمی دارد حاجتش را در میان دو صلوات بیان کند. یعنی اول صلوات بفرستد، بعد حاجات خود را مطرح کند و بعد یک صلوات دیگر بفرستد.

این دو صلوات، دعای مستجاب است و به آسمان می‌رود و خداوند ابا می‌کند از اینکه دو درخواست را که درود بر محمد و آل محمد است را قبول کند و دعای میان این دو را قبول نکند. یعنی دعا یکجا به آسمان می‌رود و مستجاب می‌شود.

صلوات خاصه امام رضا(ع) نیز حکم همان صلوات بر پیامبر و آل پیامبر(ص) را دارد که درخواست می‌کنیم که خدایا بر امام ما درود بفرست و در انتهای صلوات هم می‌گوییم درودی که «صَلاَةً كَثِيرَةً تَامَّةً زَاكِيَةً مُتَوَاصِلَةً مُتَوَاتِرَةً مُتَرَادِفَةً كَأَفْضَلِ مَا صَلَّيْتَ عَلَى أَحَدٍ مِنْ أَوْلِيَائِكَ‏» است. خدایا درودی که تاکنون بر هیچ یک از اولیای خودت نفرستادی و ننوشتی برای امام رضا(ع) بفرست.

یعنی حد نهایت درودی که خدا می‌تواند به کسی بدهد را از خدا برای امام رضا(ع) طلب می‌کنیم. امام رضا(ع) که نیازی به درود و سلام ما ندارد بلکه این صلوات معرفت ما را نسبت به اماممان بیشتر می‌کند که وقتی به حرم امام رضا(ع) می‌روم و ایشان را زیارت کرده و این صلوات را برایشان می‌خوانم فقط نیامده‌ام بگویم امام رضا من فلان مشکل، گرفتاری و حاجت را دارم.

زائر معرفت خود را با این صلوات بالا می‌برد و می‌گوید امام رضا من بهترین‌ها را از خدا برای تو می‌خواهم. شما نیاز به دعای من ندارید اما وظیفه زائری من این است که بهترین‌ها را برای شما بخواهم و یک صلوات کامل و پاکیزه که پی در پی و متصل است و هیچ خدشه‌ای در آن نیست برای شما می‌فرستم.

این صلوات‌ها می‌توانند معرفت ما را نسبت به امام رضا(ع) بالا ببرد و  به «عارفاً بحقه» نزدیک کند که ما انس و معرفت بیشتری نسبت به امام خود پیدا کنیم. 

یادآوری می‌شود، حجت‌الاسلام روح‌الله بیدرام کتاب «شرح صلوات خاصه امام رضا(ع)» را به آستان مقدس امام رضا(ع) هدیه کرده و به خبرگزاری ایکنا اجازه داده است که این کتاب را در فضای مجازی منتشر کند. علاقه‌مندان به مطالعه این کتاب ارزشمند می‌توانند این کتاب را در همین صفحه دانلود کنند.

کتاب شرح صلوات خاصه امام رضا(ع)