Müasir dünyada dindar olmağın üçüncü yolu
Müsəlmanlar müasir dünya və modernizmlə tanış olduqdan sonra müasir dünyada necə müsəlman olmaq və müasir dünyada İslam həyatının necə olacağı kimi bir çox intellektual problemlərlə üzləşdilər.
Bu arada İslam dünyasında müasir ağılın mövcudluğu və istilasına qarşı iki cərəyan meydana çıxdı. Onlar bir növ hələ də canlı və fəal olan, təsir və irəliləyişdədirlər. Əvvəldən mənfi yanaşma formalaşmışdı ki, bəlkə də buna misal olaraq din və mənəviyyat sahəsinə sələfi baxışı göstərilə bilər.
Sələfilərin nəzərində hər hansı yeni element, istənilən yeni yanaşma rədd edilir. Nicat yolu eyni köhnə ənənələrə və əvvəlki təməllərə qayıtmaqdan keçir. Bu baxış nəinki hər hansı yeni hərəkatın və müasir rasionallığın qarşısını almağa çalışır, həm də onun bütün əsərlərini kəskin tənqidi baxışla nəzərdən keçirir.
Digər tərəfdən, dünyəvi ziyalı axını və hətta bəzi dindar ziyalı təbəqələri müasir rasionalizmin tam qəbulu və mütləq qəbulu ilə qarşılaşmışdır. Hətta onların bir çoxu, xüsusən də dindar ziyalılar müasir rasionalizmi ilahi dinlərin dindarlığının başqa bir variantı hesab etməyə çalışırdılar. Həmçinin ilahi dinlərin davamını müasir ağılda tapmağa çalışırdılar.
Bu iki təmayüldən fərqli olaraq Şəhid Mütəhhəri hər iki yanaşmanı aydın və tamamilə rasional baxışla tənqid edən bir mütəfəkkirdir. O, dönə-dönə müasir əşərilik və müasir əxbarizmdən bəhs edir. Habelə onun keçmişdəki dağıdıcı təsirlərini və müsəlmanların indiki həyat vəziyyətini xatırladır.
Digər tərəfdən, o, dayanmadan yeni ziyalılığa qarşı çıxır və bu ziyalılığın intellektual irsimizə nə qədər xələl gətirə biləcəyini göstərir. Bu iki səngərdə o, açıq-aydın bəyanatla və böyük səylə üçüncü yolu təklif etməyə çalışır.
Üçüncü yol, nə müasir rasionallıqdan imtina etmək, nə də onu tamamilə qəbul etmək deyil. Müasir ağılın məqbul və etibarlı məzmununu axtarmaqdır. Mütəhhəri insanda rasionalizmin bu ölçüsünü göstərməyə çalışır. Onun cəhdi müəyyən dərəcədə islam ənənəsində bu tip rasionalizmin mövcud olduğunu göstərməkdir. Baxmayaraq ki, o, lazımi şəkildə genişləndirilməmiş və inkişaf etdirilməmişdir.
Digər tərəfdən, o, dini düşüncə sahəsində “irrasional” elementləri rəsmiyyətə tanıyır. Şəhid Mütəhhərinin əsərlərinin mühüm hissələrindən biri də bu “irrasional” və mütləq anti-rasional elementlərin dirçəldilməsidir. Onun fikrincə, biz heç vaxt dini ağılın dərəcəsinə endirə bilmərik.
Həmçinin onun fitrətə diqqəti çağdaş fəlsəfi mütəfəkkirlərimiz arasında yeni və nadirdir. O, fitrəti müstəqil idrak elementi kimi qeyd edir və hətta inanır ki, dindarlığın ən əsas elementi fitrətdir. Həmçinin onun vəhy mənbələrinə əsaslanması, Qurani-Kərim və hədislərə diqqət yetirməsi əxlaqi vicdan haqqında etdiyi mühüm elm və ya müzakirə mənbələrindən biri kimi əbədi insan əxlaqının mənbəyinin əxlaqi vicdanın varlığı olduğuna inanır.
Deməli, bir tərəfdən müasir rasionallıqla qarşıdurma yoxdur, əksinə, həmin rasionallığın içindən qüsurlu ideyalardan tam həqiqətləri tanımağa çalışırlar. Digər tərəfdən, bu, insanın həyat sistemini tək başına ağılın idarə edə bilməyəcəyini göstərir.
* Bu, "İQNA"-nın Beynəlxalq İmamət Fondunun rəhbəri Höccətül-İslam vəl-müslimin Məhəmməd Təqi Sübhani ilə müsahibəsindən bir hissədir.
4139112
