بررسی سنت تفسیری و کلام سیاسی معتزله در شماره جدید «آینه پژوهش»
گروه اندیشه: در صد و چهلمین و یکمین شماره مجله «آینه پژوهش» دو مقاله مربوط به معتزله به چاپ رسیده است که یکی به بررسی سنت تفسیری آنها می‌پردازد و دیگری کلام سیاسی اعتزال را بررسی می‌کند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، صد و چهلمین و یکمین شماره از مجله «آینه پژوهش» با بخش‌هایی همچون مقالات، نقد و بررسی کتاب، کتابشناسی موضوعی، تازه‌های نگارش و اخبار منتشر شد.
بنا بر این گزارش، در بخش مقالات این شماره از «آینه پژوهش» که سه مقاله را در بر گرفته است، به جز مقاله «مروری بر طبقه‌بندی علوم از صدر الافاضل تبریزی» که توسط عبدالحسین طالعی، رضا کریمی و جعفر عباداله عموقین نگارش یافته است، دو مقاله دیگر به معتزله اختصاص یافته است؛ یکی «سنت تفسیری بر جای مانده از معتزله در تفاسیر شیعی و سنی» از سلیمان علی‌مراد با ترجمه حمید باقری و دیگری «کلام سیاسی مکتب اعتزال» از سیدعلیرضا واسعی.
مقاله «سنت تفسیری بر جای مانده از معتزله در تفاسیر شیعی و سنی» در اصل ترجمه‌ای از مقاله سلیمان علی مراد، پژوهشگر لبنانی و با ترجمه حمید باقری است. سلیمان مراد در پی آن است که نشان دهد سنت تفسیری معتزله در تفاسیر شیعی و سنی تأثیر به‌سزایی داشته است. وی در این راه، ضمن تکیه بر تفسیر «التهذیب فی تفسیر القرآن» حاکم جشمی، تأثیرپذیری طبرسی در «مجمع البیان» از التهذیب جشمی و فخر رازی در تفسیرش از «کشاف» زمخشری را به عنوان نمونه مطرح کرده و سپس مواردی را به عنوان شاهد مثال ذکر کرده است. هر چند برخی اظهارنظرهای وی محل گفت‌وگو است، از جمله اینکه سنت تفسیری معتزله را «شکل‌دهنده اصلی سنت تفسیری امامیه» می‌داند.
در چکیده این مقاله آمده است: سنت تفسیری معتزله نه تنها به طور گسترده در سنت تفسیری امامیه باقی مانده است، بلکه شکل‌دهنده اصلی سنت تفسیری امامیه را نشان می‌دهد. نویسنده در نوشتار حاضر با بررسی دو کتاب تفسیری التهذیب فی التفسیر القرآن از حاکم جشمی و الکشاف الزمخشری اثبات می‌کند که سنت تفسیری معتزلی در سنت‌های عمده تفسیری امامیه و اهل سنت جذب شده است. در راستای این هدف، نویسنده ابتدا با ارائه دلایل و شاهد مثال‌هایی، تأثیر تهذیب جشمی بر مجمع البیان طبرسی را مورد مداقه می‌دهد. سپس در ادامه، تکیه رازی در «مفاتیح الغیب» بر الکشاف زمخشری را بررسی می‌نماید. وی در انتهای نوشتار جهت نشان دادن این تأثیرات، در قالب دو پیوست الف و ب، تفسیر سوره منافقون در تهذیب جشمی و نقل قول رازی از البسیط واحدی و الکشاف زمخشری را ارائه می‌دهد.
در دیگر مقاله اختصاص یافته به معتزله، یعنی «کلام سیاسی مکتب اعتزال»، نویسنده می‌کوشد تا از منظر معتزله به طرح بحث در خصوص امامت که حاکمیت جامعه را به عهده دارد، پرداخته و در سایه آن نگره بغدادیون از جمله ابن ابی‌الحدید را باز نماید.
در راستای این هدف، وی در ابتدا تطور تاریخی مکتب معتزله را بررسی و سپس بحث پیرامون مسئله رویکرد معتزلیان به مقوله امامت را به میان می‌آورد. نویسنده در ادامه با طرح موضوع تقدیم افضل یا فاضل، اظهار می‌دارد که وجوب امامت واجب است یا جواز امامت فاضل از مقولات مهم اندیشه سیاسی متکلمان است. سپس وی با پذیرش لزوم امامت افضل، به سراغ پرسش دیگر متکلمان در خصوص اینکه افضل امت پس از پیامبر(ص) کیست رفته و مصداق افضل پس از پیامبر(ص) را بیان می‌دارد. ذکر دلیل افضلیت امام از دید اسکافی، قول به تفضیل در میان متأخران بصره و در نهایت، یادی از ابن ابی‌الحدید، به عنوان شخصیتی اعتزالی از دیگر مباحث مطرح در نوشتار حاضر می‌باشند.
«گرایش‌ها و گزارش‌های اندیشگی در مصر معاصر» از سید حسن اسلامی، «احیای حکمت قرآن؛ سیری در کتاب بیان الفرقان» از اصغر غلامی، «مصائب آقای ویراستار» از اسماعیل تاج‌بخش، مطالب بخش نقد و بررسی کتاب را تشکیل می‌دهند و در بخشی با عنوان دیگر نگاشته‌ها نیز مطلبی با عنوان «گزارش کتاب هویت تمدنی؛ تولید و بازتولید تمدن‌ها در روابط بین‌الملل» از رسول نوروزی فیروز و فضه خاتمی‌نیا آمده است.
«نگاهی به آثار عبدالعلی بیرجندی» از یوسف بیگ‌باباپور، «گزارشی از کتابشناسی‌های حج و زیارت» از اباذر نصر اصفهانی، در بخش کتابشناسی موضوعی، و در تازه‌های نگارش نیز «چهره‌های نامدار اندلس» از فرشته اسدی جوزانی، «سفرنامه مظفرالدین شاه به مراغه» از افسانه حصیری، «مبانی نگارش علمی» از نیره خداداد شهری و «معجم مصطلحات المکتبات و المعلومات» از بهروز همایی آمده و در پایان و در بخش اخبار نیز یادی از ناصرالدین انصاری قمی شده است.
یادآور می‌شود، مجله «آینه پژوهش» دوماهنامه‌ای است که به صاحب‌امتیازی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، مدیرمسئولی محمدتقی سبحانی و سردبیری محمدعلی مهدوی‌راد در حوزه نقد کتاب، کتابشناسی و اطلاع رسانی در حوزه فرهنگ اسلامی چاپ و منتشر می‌شود.
