اقتصاد غیرمقاومتی؛ جایگزینی قمار به جای تلاش و مصرف به جای تولید

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، اکنون دیگر کمتر دیوار و ساختمانی در معابر اصلی شهر پیدا می‌شود که با بیلبوردها و تابلوهای تبلیغاتی نظر مردم را به خود جلب نکند. تابلوهایی که کلیدواژه قریب به اتفاق آنها «شانس برنده شدن بیشتر در قرعه‌کشی در قبال خرید بیشتر» است. نکته جالب اینکه کمترین بخش این تبلیغات نیز مربوط به مصرف کالاهای ضروری است که البته آن‌هم به واسطه تبلیغات، جزء کالاهای لوکس قلمداد می‌شود.

تفاخر هم پایه جهل؛ آفت مصرف‌گرایی

شکی نیست که جامعه اسلامی جامعه‌ای میانه‌رو است و شاهد آن نیز دلایل و تصریح‌هایی است که درباره طرد تکاثر و فقر بر آن وارد شده و از مسلمانان خواسته شده است که همه در اقتصاد و معیشت، میانه‌روی را در دستور کار قرار دهند. جامعه اسلامی جامعه عدالت اقتصادی و معیشتی و قسط و برابری است. پس باید این حقیقت بر همه جامعه انسانی مقیاسی اساسی باشد. تاکید بر میانه‌روی در اقتصاد به حدی است که «مبذرین» و «مسرفین» در آیات و روایات هم‌پایه «مفسدین» قرار می‌گیرند. اما آنچه عملا در شرایط کنونی رخ داده، وضعیتی کاملا متفاوت از آموزه‌های دینی و سیره پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین علیهم‌السلام است.

تاسف‌آور اینکه تشویق به مصرف صرفا مربوط به کالای خاصی نیست و از اسنک‌ و آبمیوه و مواد خوراکی تا پوشاک، لوازم خانگی، خودرو، مسکن و بسیاری اقلام دیگر، حتی زمان مکالمه با تلفن همراه و افتتاح حساب قرض‌الحسنه در بانک‌ها نیز دچار این آفت شده است. حال آنکه اسلام مجدانه با روحیه تکاثر و مصرف‌گرایی و شادخواری مقابله می‌کند و قرآن کریم در رابطه با تکاثر در آیه اول سوره مبارکه تکارثر می‌فرماید: «الْهَکُمُ التَّکَاثُرُ؛ تفاخر به بیشترداشتن شما را (از یادخدا و قیامت) غافل داشت»(تکاثر/1). از آنجا که «الْهَکُمُ» از ماده «لهو» به معنی سرگرم شدن به کارهای کوچک و غافل ماندن از اهداف و کارهای مهم است و تکاثر از ماده کثرت به معنی تفاخر و مباهات و فخر فروشی بر یکدیگر است  مشخص می‌شود که یکی از عوامل اصلی تفاخر و تکاثر و فخر فروشی همان جهل و نادانی نسبت به پاداش و کیفر الهی و عدم ایمان به معاد است.

تبذیر؛ برادری با شیطان
بر این اساس، تا حدی مشخص است که رواج فرهنگ مصرف‌گرایی ناشی از چیست. مسببین ترویج این فرهنگ را می‌توان گروه‌هایی دانست که پایه و اساس این سبک زندگی را پدید آورده و در دامن زدن به آن از هیچ کوششی دریغ نمی‌ورزند. شرکت‌های تبلیغاتی، کارتل‌ها، برخی بنگاه‌های تولیدی و نمایندگان شرکت‌های فراملی و کمپانی‌های تجاری در کنار برخی سوء مدیریت‌ها را می‌توان دلیلی بر رشد و رونق این قبیل تبلیغات و ترویج این نوع از فرهنگ نامید. فرهنگی که سبب شده تا مصرف بیشتر مساوی آرامش و لذت بیشتر از زندگی باشد، حال آنکه این آرامش کاذب، در بلندمدت به واسطه تبعات «تبذیر» تبدیل به تشویش و نگرانی خواهدشد.

تفاوت اسراف با تبذیر در این است که «اسراف»، به معناى تجاوز از حد اعتدال در هر کار است؛ امّا «تبذیر» از ریشه «بذر»، به معناى پاشیدن دانه است. این واژه به معناى مصرف کردن مال، به صورت غیرمنطقى و نارواست. به بیان ساده‌تر می‌توان تبذیر را ریخت و پاش ناروا و بی‌منطق دانست. نکته قابل تامل اینکه در تبذیر، اصل‌ مصرف، نادرست است و تبذیرکننده از نظر شرع، سفیه و به حکم حاکم از تصرّف در اموالش ممنوع مى‌گردد. چرا که خداوند متعال در آیه 27 سوره مبارکه اسراء می‌فرماید: «اِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُواْ إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِرَبِّهِ کَفُورًا؛ چرا که تبذیرکنندگان برادران شیطان‌هایند و شیطان همواره نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است»(اسراء/27).

قمار و قرعه‌کشی به جای تولید و پس‌‌انداز
در این فرهنگ، افراد به سمت خرید کالاهایی می‌روند که به آن نیاز ندارند یا به بیان دیگر نیاز اساسی ندارند. حال آنکه این سرمایه می‌توانست در خدمت تولید ملی، تامین مایحتاج مهم‌تر و حتی پس‌انداز برای آینده خانواده و در سطح کلان، پس‌انداز و سرمایه‌گذاری برای جامعه اسلامی قرار بگیرد. تشویق و ترویج روحیه تبذیر و مصرف‌گرایی چنانچه با موضوع منحوس قمار و قرعه‌کشی آمیخته شود، به واقع طوفانی خواهد بود بر سر راه نعمات خداوند که هیچ‌گاه آن‌ها را از بندگانش دریغ نداشته، اما حرص و آز و هم‌نشینی با شیطان و شیطان‌صفتان سبب شده تا این سبک زندگی در بخشی از جامعه ما رونقی چشمگیر پیدا کند. سبکی که علاوه بر ارزش‌های دینی هنجارهای اجتماعی را نیز تحت تاثیر قرار داده است و فرهنگ کار و تلاش را متاثر از خود کرده است و آفات اقتصادی اسف‌باری از خود بجای گذاشته است

رشد فرهنگ قرعه‌کشی و تغییر مدل کسب درآمد از کار به بخت‌آزمایی
حسین راغفر، استاد اقتصاد دانشگاه الزهرا در گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به این‌که ترویج تبلیغات با ماهیت قرعه‌کشی عامل گسترش مصرف‌گرایی و از بین رفتن ظرفیت‌های تولید است، گفت: مصرف‌گرایی در حالی رشد فزاینده به خود گرفته که می‌توان منابع آن را در امر سرمایه‌گذاری داخلی نیز مصرف کرد، اما متاسفانه از آنجا که بسیاری از کالاهای تبلیغ شده ماهیت وارداتی دارند، عملا با این نوع تبلیغات و خرید محصولات مربوط به آن نه تنها باعث افزایش قیمت این کالاها به واسطه افزایش تقاضا می‌شویم، بلکه در برابر تولید داخلی ایستادگی می‌کنیم و همچنین باعث خروج سرمایه از کشور نیز خواهیم شد».

پولشویی در لوای تبلیغات

راغفر در ادامه افزود: «مشخصا این نوع بازاریابی جنبه بخت‌آزمایی دارد و جای سوال است که چرا در رابطه با بخت‌آزمایی که احکام شرعی قائل بر حرمت آن هستند، در موارد این‌چنینی، واکنشی نشان نمی‌دهیم. نکته مهم اینکه وقتی بنگاهی مایل است تا صدها میلیون تومان هزینه تبلیغ تلوزیونی کند و صدها میلیون تومان نیز جایزه قرعه‌کشی را پرداخت کند، در حالی که وضعیت اقتصادی مردم نیز به حدی نیست که بتوان انتظار داشت این نوع جوایز از لحاظ منطقی با فروش محصولات مطابقت داشته باشد، برخی شبهات پیرامون پولشویی نیز به ذهن متبادر می‌شود. چه اینکه خود صدا و سیما به عنوان رسانه ملی نیز می‌تواند مشروعیت عامی برای این محصولات و صاحبان بنگاه‌های آن به همراه داشته باشد».
راغفر، ضمن بیان این نکته که رشد مصرف‌گرایی منجر به افزایش روحیه فردگرایی خواهدشد، افزود: «این موضوع (فردگرایی) در جامعه ما تا حدی پیش رفته که می‌بینیم مردم برای کسب یک یا دو درصد سود بیشتر سالیانه، منابع خود را از یک بانک خارج و در بانک دیگر سپرده‌گذاری می‌کنند. شاید بیراه نباشد اگر بگوییم بخشی از مشکلات رکود تورمی ما ناشی از همین روند است. چراکه افزایش روحیه مصرف‌گرایی در کنار گسست پیوندهای اجتماعی که فردگرایی را ترویج می‌کند، منجر به تقاضا برای کالاهای لوکس و وارداتی خواهدشد و همین واردات زمینه نابودی تولید را فراهم می‌کند و زمانی که تولید نباشد، اشتغال نیست و به همین منوال تورم نیز افزایش خواهدیافت.»

انحراف کیفی در مصرف، مال را به سپاه شیطان مبدل می‌کند
همچنین جمشید پژویان، استاد دانشگاه علامه طباطبایی در گفت‌وگو با ایکنا در خصوص اثر صنعت تبلیغات بر رفتار مصرف‌کننده گفت: «به طور کلی تبلیغات با انگیزه افزایش فروش بیشتر و کسب سود صورت می‌گیرد و این امر به خودی خود نه تنها بد نیست که در علم اقتصاد مفید فایده قلمداد می‌شود، چراکه نوعی آگاهی عمومی از کالایی که امکان رفع نیازشان را دارد، فراهم می‌کند. اما اینکه این تبلیغات به شکلی باشند که بیش از آنچه واقعیت فایده آن باشد، در ذهن مردم جلوه کند و کیفیت محصول را فدای رنگ و لعاب و جذابیت‌های قرعه‌کشی کنند، این آثار منفی دارد. چراکه مردم این کالاهارا جایگزین کالاهای ضروری خود می‌کنند و در بلندمدت حتما آسیب‌زا خواهدبود».

علامه حکیمی نیز در جلد سوم الحیاة در رابطه با کیفیت مصرف از منظر اسلام می‌نویسد: «انحراف کیفی مصرف، مال را به  عاملی منفی مبدل می‌سازد و در پی آن ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی را دچار آسیب می‌کند. تبذیر دقیقا در تقابل با عدالت و اصلاح‌طلبی واقع شده و از این رو است که مالی که در مدار الهی مصرف شود، سبب عفت و از سپاهیان عقل و همان مال چنانچه در راه تبذیر مصرف شود مترادف با سپاه جهل و گمراهی است».
 

اشاعه قمار پیامکی
در رابطه با ماهیت قرعه‌کشی در اسلام باید گفت، در هر موردی که مشکلی پیش آید که نتوان با موازین معمول «قانون و شرع» آن را حل کرد، چاره‌ای جز توسل به «قرعه» نیست. این قاعده حتی در فقه ما نیز وجود دارد و در ارتباط با آن می‌توان به قاعده «القرعه لکل امر مشکل؛ برای کار مشکل از قرعه استفاده شود» رجوع نمود. این مورد کارویژه اصلی قرعه است؛ ولی برخی به منظور مسائل فرعی دیگر از قرعه استفاده می‌کنند که طبعا این مسئله تا حدی محل بحث است. 
اما اتفاقی که طی چند سال اخیر در کشور ما رخ داده، رواج فرهنگ قرعه‌کشی یا به اصطلاح روشن آن «قمار»، در بین آحاد جامعه است. نمونه بارز آن نیز مسابقه‌های پیامکی است که از سوی اپراتورهای تلفن همراه برگزار می‌شود و شرکت‌کنندگان می‌بایست برای شرکت در مسابقه مبلغی بیش از آنچه در عرف بابت خدمات مربوطه پرداخت می‌کنند بپردازند.

مصرف‌گرایی و قرعه‌کشی از منظر مراجع

نگاهی به استفتاء صورت گرفته از مراجع عظام در این باره نیز حاکی از ماهیت قمارگونه این قبیل مسابقات دارد.
سوال:
از برخی شرکت‌ها، پیامکی دریافت می‌کنیم که در آن این طور نوشته شده است: «با ارسال یک پیامک بدون متن در قرعه‌کشی مثلا یک خودرو و غیره شرکت کنید». ظاهراً همزمان با ارسال پیامک به سامانه شرکت مبلغ 75 تومان از طریق قبض یا کسر از کارت شارژ از حساب ما کسر و به حساب آن شرکت واریز می شود و احتمالا جوایز نیز از همین پول تهیه می‌شود. حکم شرعی این کار چیست؟  آیا شرکت در این مسابقه و قرعه‌کشی جایز است؟
پاسخ دفتر آیت‌الله‌العظمی سیستانی:
1. اصل این کار شرعی نیست و جایز نیست.
2. وقتی این عمل صحیح نباشد، شرکت کردن درآن هم جایز نیست.
پاسخ آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی:
این کار در واقع نوعی بخت آزمایی جدید است که آن را به شکل ارسال پیامک درآورده‌اند. شرکت در آن جایز نیست و هدیه‌ای که می‌دهند، شبیه هدیه‌ای است که در بخت آزمایی یا قمار و مانند آن می‌دهند (یعنی حلال نیست). متأسفانه هر روز یک راه جدیدی برای جذب اموال مردم تولید می‌کنند و مردم را به کارهایی که مشروع نیست می‌کشانند.
سوال:
شرکت در مسابقات پیامکی و دریافت جایزه از آن به لحاظ شرعی چه حکمی دارد؟

‎آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای: اگر هزینه‌ای افزونتر از هزینه‌‌های معمولی پیامک از افراد کم نشود و هزینه جایزه بر اساس جمع آوری پول‌های کسر شده نباشد اشکالی ندارد. اگر علاوه بر هزینه معمول پیامک، پولی بابت شرکت در مسابقه از افراد کسر شود و از پول‌هایی که از افراد کسر شده جایزه تهیه کنند، حرام است.
آیت‌الله‌العظمی وحید خراسانی: ابتدا باید بدانیم برگزارکنندگان چه سودی می‌برند. اگر یک سازمان دینی یا فرهنگی غیرانتفاعی بودجه‌ای را برای بالا بردن سطح دینی، فرهنگی، معرفت اجتماعی، بهداشتی و... می‌گذارد که هزینه آن را دولت و یا سازمانهای خاص می‌دهند و اهداف عام المنفعه پشت آن است و برای آن سؤالاتی را طرح کرده و جوائزی را تهیه می‌کنند اشکالی ندارد، البته مادامی که در این مسابقات بدآموزی و رفتار حرامی نباشد اشکالی ندارد.

سوال:
بازی‌هایی رایج گردیده که فرد سکه پول یا ژتونی را در دستگاه قرار می‌دهد، ممکن است چیزی برنده شود یا نشود.آیا به این بازی‌ها قمار صدق می‌کند؟ شرعا این بازی‌ها چگونه است؟ لازم به ذکر است که در اکثر پارک‌ها و فروشگاها و مکان‌های عمومی رایج گردیده است.
جواب:
آیت الله خامنه‌ای: جایز نیست
آیت الله فاضل لنکرانی: بلی، حرام است
آیت الله تبریزی:  قمار است و بازی با آن جایز نیست
آیت الله مکارم شیرازی: این کار نوعی قمار محسوب می شود و جایز نیست
آیت الله صافی گلپایگانی: مفروض سوال شبه قمار و اکل مال به باطل است و جایز نیست
آیت الله بهجت: اشکال دارد
آیت الله سیستانی: قمار است

استفتائی هم که از دفتر مقام معظم رهبری در قم در رابطه با مسئله قرعه‌کشی صادر شده حاکی از این است که «قمار یا بازی همراه با برد و باخت این است که مثلا دو نفر یا دو تیم یا بیشتر، پولی بگذارند و مسابقه‌ای ترتیب دهند و از همان مبالغ جمع شده به اشخاص یا تیم‌های برنده مبلغی برسد و یا اینکه با هم قرار بگذارند که مبلغ جایزه برنده را تامین کنند. لازم هم نیست این جایزه حتما نقدی و یا زیاد باشد، بلکه هر چیزی که ارزش و نفع مادی و مالی داشته باشد. اگر به عنوان جایزه از شرکت کنندگان در مسابقه جمع شود، این قمار محسوب می‌شود، حتی اگر کم ارزش باشد».
«اما اگر جایزه از بین شرکت کنندگان تهیه نشود، بلکه شخص دیگر یا یک نهاد حقوقی خارج از بازی، تأمین جایزه را به عهده بگیرد، در این صورت دیگر برد و باخت در میان نیست و بازی قمار نیست، زیرا درست است که شخص یا تیم برنده جایزه را می‌برند، ولی تیم بازنده چیزی را از دست نمی‌دهند، چون سهمی در تأمین جایزه نداشته‌اند».

پاسخ به یک شبهه؛ هدایا از کجا تامین می‌شود؟

آنچه از دل فتاوی مراجع معظم و اجماع ایشان مشخص است این است که اولا مسئله برد و باخت در قرعه‌کشی به طور مشخص قمار است، ولو به میل بازنده پرداخت شود، مسئله بعد اینکه محل جایزه قرعه‌کشی نباید به صورت دریافت هزینه از شرکت‌کنندگان تامین شود. حال شاید این ادعا مطرح شود که «سازمان‌های برگزار کننده قرعه‌کشی، اعم از خصوصی و دولتی این جوایز را از منابع خود پرداخت می‌کنند و ارتباطی به خرید محصول به عنوان هزینه‌ شرکت در مسابقه ندارد». اما سوالی که اینجا مطرح می‌شود این است که به راستی اگر منبع تامین جوایز چیزی جز سرمایه مردمی و هزینه شرکت در قرعه‌کشی است چرا بنگاه یا سازمان مربوطه پیش شرط شرکت در قرعه‌کشی را خرید محصول یا ارسال پیامک و هر چیز دیگر که منافع کمپانی را تائید می‌کند عنوان می‌کنند؟
پس مطمئنا برپایی قرعه‌کشی و دریافت جوایز ارتباط مستقیم با خرید محصول و به نوعی تامین هزینه جوایز دارد که بی‌شک روحیه حرص و طمع را در بین اقشار مختلف مردم افزایش می‌دهد. متاسفانه تب شرکت در قرعه کشی و جایزه‌، سلامت اقتصاد جامعه را مورد مخاطره قرار داده و این واقعیت در روزهای پایانی مهلت قرعه‌کشی اعم از بانک‌ها یا هر بنگاه دیگری بیش از گذشته مشهود است. اتفاقی که زندگی متعادل را به روند نامتعادل کشانده است.

تاکید بر مقابله با مصرف‌گرایی و قرعه‌کشی در کلام رهبری
نزدیک به 10 سال قبل، رهبر معظم انقلاب در دیدار با مسئولان و مدیران صدا و سیما در رابطه با ترویج فرهنگ مصرف‌گرایی از طریق تبلیغات تلوزیونی و برنامه‌های بی‌محتوا فرمودند: «... یکى از مسابقه‌ها، مسابقه‌ تلفنى است. شخصى تماس مى‌گیرد و به‌خاطر هیچى، به او جایزه مى‌دهند! یک روز من دیدم در یک برنامه‌ى تلویزیونى پنج میلیون تومان به یک نفر جایزه دادند؛ براى این‌که به چند سؤال جواب داد! این سرگرمىِ خیلى جالبى نیست. پنج میلیون تومان، تقریباً حقوق دو سه سال یک کارمند متوسط است. ممکن است بگویند این‌کار ترویج علم است. ترویج علم را از یک راهِ بهتر بکنید؛ این راه ضرر دارد. عده‌اى که این‌گونه مسابقات را نگاه مى‌کنند، بى‌منطقى به ذهن‌شان مى‌آید و از این بى‌منطقى سوءاستفاده مى‌کنند. این کار منطقى ندارد...».

و در ادامه فرمودند: «...تبلیغات رسانه‌اى و گاهى تبلیغ‌هاى خیلى پُررنگ که مردم را به طرف مصرف‌گرایى سوق مى‌دهد، با برنامه‌اى که فرضاً شما ساخته‌اید تا مصرف‌گرایى را تقبیح کنید، عملاً در تناقض است؛ با هم هماهنگ نیست» (بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با مسئولان سازمان صدا و سیما؛ 9 آذرماه 1383).

اسناد بالادستی و مقابله با مصرف‌گرایی
بر اساس ماده سوم سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی که روز چهارشنبه از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ شد «محور قراردادن رشد بهره‌وری در اقتصاد با تقویت عوامل تولید، توانمندسازی نیروی کار، تقویتِ رقابت‌پذیری اقتصاد، ایجاد بستر رقابت بین مناطق و استان‌ها و به کارگیری ظرفیت و قابلیت‌های متنوع در جغرافیای مزیت‌های مناطق کشور» باید در دستور کارقرار گیرد. همچنین بر اساس ماده ششم این سند «افزایش تولید داخلی نهاده‌ها و کالاهای اساسی(به‌ویژه در اقلام وارداتی) و اولویت دادن به تولید محصولات و خدمات راهبردی و ایجاد تنوع در مبادی تأمین کالاهای وارداتی با هدف کاهش وابستگی به کشورهای محدود و خاص»  امری الزامی و اجتناب‌ناپذیر است.

جای خالی تولیدملی در صنعت تبلیغات

نکته مهم اینکه در ماده هشتم این سند آمده است «مدیریت مصرف با تأکید بر اجرای سیاست‌های کلی اصلاح الگوی مصرف و ترویج مصرف کالاهای داخلی همراه با برنامه‌ریزی برای ارتقای کیفیت و رقابت‌پذیری در تولید» صورت گیرد. جمیع اشارات گذشته نشان از این مهم دارد که حمایت از صنایع و تولیدات داخلی در کنار سیاست پرهیز از فرهنگ مصرف‌ و تجمل‌گرایی؛ در اسناد بالادستی و تاکیدات مقام معظم رهبری به صراحت بیان شده و جای توجیهی برای این قبیل اقدامات از سوی حداقل مسئولان کشور باقی نمی‌گذارد. اما آنچه طی چند سال گذشته و به ویژه یک سال اخیر در عرصه صنعت تبلیغات کشور رخ داده به نوعی در مغایرت صدوهشتاد درجه‌ای با این اسناد و سخنرانی‌ها است.

آیا کاهش قیمت محصولات نسبت به اهدای جوایز محدود ارجحیت ندارد؟
مطابق آموزه‌های دینی، از مهم‌ترین انگیزه‌ها برای محدودیت مصرف، انگیزه اقتصادی است. هرگاه افراط در مصرف از بین برود، و از گونه‌های مختلف مصارف تجملی جلوگیری به عمل آید اموال بالطبع در جهت اقدام‌هایی سودمند مانند تولید درست به‌کار می‌رود. حذف اسراف کمّی و کیفی به آنجا می‌انجامد که فزونی درآمدها در راه تولید بیشتر از راه‌های طراحی شده از سوی متخصصین امکان‌پذیر است و در نتیجه استقلال اقتصادی روند سریع‌تری به خود می‌گیرد.

در رابطه با تبلیغات نیز باید به این اصل توجه داشت که تبلیغات در رسانه‌ها باید ضابطه‌مندتر و منطقی‌تر صورت گیرد، علی‌الخصوص که صدا و سیما به واسطه گستردگی مخاطب و مشروعیت آن نوعی تابلو مشروعیت برای محصولاتی است که فرهنگ قرعه‌کشی را اشاعه داده و مصرف‌گرایی را ترویج می‌کنند. به‌نظر می‌رسد، بنگاههای تولیدی نیز که بجای رونق محصول و افزایش کیفیت از جذابیت قرعه‌کشی بهره‌می‌برند می‌توانند هزینه هدایا اهدائی را در قالب تخفیف‌ کلی محصول در خدمت همه خریداران قرار دهند تا از این طریق علاوه بر افزایش فروش از راه منطقی و خداپسندانه منافع ملی و وضعیت معیشتی مردم را به حد توان بنگاه خود بهبود بخشند.

رضا عدالتی‌پور