گیاهان و حیوانات مهندسی ژنتیک شده و تراریخته حلال هستند؟

با کاربرد مهندسی ژنتیک تغییراتی در گیاهان و حیوانات اعمال می‌شود که از نظر فقهی مورد بحث است که آیا مصرف آنها حلال است یا خیر. مهندسی ژنتیک، تکنیک مورد استفاده در بیوتکنولوژی مدرن و شاخه جدیدی از بیوتکنولوژی است. تولید میکرو ارگانیسم‌ها، حیوانات و گیاهان تراریخته (دستکاری ژنتیکی شده) از طریق مهندسی ژنتیک یکی از راهکارهایی است که می‌توان از طریق آن به اهدافی مانند تولید غذای بیشتر، تولید محصولات مطلوب و با عمر نگهداری بالا، تولید فرآورده های دارویی و … دست یافت.

در علم مهندسی ژنتیک (زیست مولکولی یا DNA نوترکیب) تکنیک‌های جداسازی، خالص سازی، وارد کردن و تظاهر یک ژن خاص در یک میزبان به منظور بروز یک صفت خاص در یک جاندار یا تولید یک محصول به شیوه‌ای غیر از شیوه طبیعی به کار می‌رود. انتخاب و جداسازی ژن مورد نظر، وارد کردن ژن مورد نظر در حامل، تکثیر ژن در میزبان مناسب، انتقال حامل ژن به سلول هدف، تکثیر سلول هدف و در نهایت تولید انبوه محصول یا ایجاد صفت مورد نظر مراحل مختلفی هستند که در مهندسی ژنتیک مورد استفاده قرارمی‌گیرند.

در مورد گیاهان مهندسی ژنتیک اعمال شده و مواد غذایی که در بازار جهانی انواع تغییر ژنتیکی یافته آنها موجود است عبارتند از: برنج و تمام فرآورده‌های خوراکی، سویا و تمام فرآورده‌های خوراکی آن مانند ذرتلیستین، کنسـرو ذرت، روغـن ذرت و پودر ذرت، کانولا (کلزا) و تمام فرآورده‌های خوراکی، دانه (کتان) و تمام فرآورده‌های‌خوراکی، فرآورده‌های لبنی، فرآورده‌های سیب تخمیری، زمینی و تمام فرآورده‌های خوراکی آن، پاپایا و تمام فرآورده‌های خوراکی، گوجه فرنگی و تمام فرآورده‌های خوراکی، چغندر، نخود، نیشکر، قندها(ویتامین C تولید شده از ذرت،E  گرفته شده از سویا، A ,B2 ,B6 و B12 و ویتامین D و K گرفته شده از ذرت) و مخمرها، قارچ‌ها و باکتری‌های استفاده شده در فرآورده‌های غذایی.

اما در مورد حیوانات تغییر یافته ژنتیکی، تولید جانوران دست‌ورزی شده یا ترانس‌ژنیک یا تراریخته، از دیگر دستاوردهای بسیار مهم بیوتکنولوژی است. جانور تراریخته علاوه بر ما‌ده ژنتیکی خود، حاوی ماده ژنتیکی با منشاء خارجی بوده که توانایی انتقال ژن بیگانه را به نسل‌های بعدی دارد. اهداف ایجاد حیوانات تراریخته تولید حیوانات ممتاز، ایجاد گونه‌های مقاوم به بیماری‌ها، تولید صنعتی پروتئین‌های دارویی به عنوان منبعی برای اعضای پیوندی، الگویی برای مطالعه بیماری‌های انسان، معالجه بیماری‌ها، تولید فرآورده‌های دارویی به همراه شیر در حیوانات شیرده، تولید حیوان با ضریب تبدیل غذایی بالا (از جمله شیر و گوشت بیشتر و کیفیت بهتر مانند تولید گوشت با چربی اشباع شده کمتر و تولید شیر با خاصیت پنیر سازی بیشتر) است.

درعین حال این محصولات دستکاری شده ژنتیکی مخالفانی هم دارد. آنها می‌گویند: «آن تغییراتی که در طبیعت معمولا بین یک تا 10 میلیون سال طول می‌کشد تا یک صفت جدیدی در یک موجودی ایجاد شود تا موجود آن صفت را تحمل و سازگار با رشد و طبیعتش باشد را می‌خواهیم در آزمایشگاه در یک مدت مشخص کوتاه ظرف یکی دو سال ایجاد کنیم که این تغییرات هرچند دقیق و حساس باشد ممکن است خطرات بالقوه‌ای را بر تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی و سلامت انسان و دام داشته باشد». از نظر بعضی از مذاهب اسلامی دستکاری در طبیعت و مخلوقات الهی مجاز نبوده و خوردن این محصولات حلال نیست.

کشور ما از معدود کشورهایی است که با این تغییرات از نظر فقهی موافق بوده  اما شرط آن عدم اصرار برای انسانهاست و لذا حتی در مورد حیوانات هم آزمایشاتی با مهندسی ژنتیکی انجام شده است. متولی رسیدگی به مهندسی ژنتیک در غذاها و دارو، وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو است که در این زمینه بخشنامه‌ای هم حاوی دستورالعمل اجرایی در 18 صفحه صادر کرده و گفته است: مسئولیت حسن اجرای این دستورالعمل به عهده اداره کل نظارت و ارزیابی فرآورده‌های غذایی، آرایشی و بهداشتی و معاونت‌هـای غـذا و دارو دانشگاههای علوم پزشکی کشور، آزمایشگاه مرجع کنترل مرجع غذا و دارو و دبیرخانه کمیته تخصصی ایمنی زیستی سازمان غـذا و دارو است.

لازم است، کلیه درخواست‌های مربوط به موجودات زنده تغییر ژنتیکی یافته و فرآورده‌های آن مرتبط با مواد غذایی عـلاوه بـر بررسی‌های لازم در اداره مربوطه، جهت اجرای فرایندهای مقتضی در اختیار دبیرخانه کمیته تخصصی ایمنی زیستی مسـتقر در سـازمان غـذا و دارو نیز قرار گیرد.

 عبدالحسین فخاری/ دبیرکل موسسه حلال جهانی