«جریان‌های فهم قرآن کریم در ایران معاصر»؛ کتابی که هنوز در دسترس نیست
گروه اندیشه: کتاب «جریان‌های فهم قرآن کریم در ایران معاصر» در یک نگاه، تلاشی برای جریان‌شناسی فکر قرآنی در ایران معاصر است. توجه به تاثیر تجدد ایرانی در فهم قرآن در این کشور یکی از ویژگی‌های مهم اثر جدید احمد پاکتچی است؛ اثری که با گذشت چندین ماه از انتشار آن هنوز به بازار عرضه نشده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، کتاب «جریان‌های فهم قرآن کریم در ایران معاصر» جدیدترین اثر احمد پاکتچی، عضو گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع) است. این کتاب ششمین جلد از مجموعه آثار قرآنی معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بوده و در 500 صفحه و تابستان سال جاری، منتشر شده است. متاسفانه خبر عرضه این کتاب به بازار تا کنون اعلام نشده است.
ضرورت کتاب
به نظر می‌رسد کتاب «جریان‌های فهم قرآن کریم در ایران معاصر» توانسته است تا گوشه‌ای مهم از جریان‌شناسی فکری ایران معاصر را تکمیل کند. ضرورت جریان‌شناسی فکری از آنجا ناشی می‌شود که شناخت خود نیازمند شناخت دیگری است و یک جریان فکری نیازمند است با ارائه جریان‌شناسی فکری، جای خود را مشخص کند.
از این رو قسمی از جریان‌شناسی می‌تواند و باید از سوی خود جریان‌های فکری انجام گیرد، اما قسم دیگر چنین جریان‌شناسیی، جریان‌شناسی خارج از هر یک از این جریان‌ها و از موضعی بی‌طرفانه است. نفس وجود این قسم از جریان‌شناسی، راه را برای گفت‌وگو و نقد هر یک از جریان‌شناسی‌های جریانی فراهم خواهد کرد.
بی‌شک یک جریان‌شناسی بی‌طرفانه، چناچه احمد پاکتچی مدعی آن بوده است، خواهد توانست ملاک و معیاری برای نحوه ارائه جریان‌شناسی‌های فکری از سوی هر یک از جریان‌ها باشد. از سوی دیگر نفس ارائه جریان‌شناسی نشان‌دهنده وجود تکثر در یک زمینه است. با ارائه چنین اثری، وجود جریان‌های فهم به رسمیت شناخته می‌شود و راه برای بررسی، نقد، گفت‌وگو و مفاهمه باز می‌گردد.
ضرورت کتاب را از زبان مولف چنانچه در پیشگفتار اثر ذکر کرده است چنین می‌توان یافت: کوشش برای فهم معاصری از قرآن کریم و آزمودن راه‌های مختلف و بنیادهای فکری گوناگون برای آن موضوعی است که در جوامع مختلف اسلامی شاهد آن هستیم و البته از آن میان در سرزمین ایران، سخت‌کوشی و حساسیت همیشگی اندیش‌ورزان این دیار، آنان را به سوی ایفای سهمی مهم در این باره سوق داده است. اگر چه در سراسر جهان اسلام، پژوهش‌هایی که توانسته باشند تصویری همه جانبه از جریان‌های فهم معاصر قرآن اراده دهند، هنوز خالی است. ولی به هر روی به عنوان نقطه‌ای آغازین برای ما آنچه در اولویت قرار دارد، جریان‌های فهم قرآن در ایران است.
ساختار کتاب
این کتاب از یک پیشگفتار و بیست فصل تشکیل شده است. پاکتچی در یک پیشگفتار 48 صفحه‌ای تلاش کرده است تا فتح بابی در زمینه جریان‌شناسی که می‌خواهد انجام دهد، داشته باشد. هر یک از فصول این کتاب به یکی از اندیشمندان اختصاص دارد.
خود عناوین فصول ما را با رویکرد کلی پاکتچی آشنا می‌کند. وی به ترتیب در هر یک از فصول 20 گانه به «عباس‌علی کیوان‌قزوینی»، «محمدحسن شریعت‌سنگلجی»، «سیدابوالقاسم خویی»، «امام خمینی»، «علامه طباطبایی»، «ابوالحسن شعرانی»، «حسین‌علی راشد»، «محمدتقی شریعتی»، «مهدی بازرگان»، «سیدمحمود طالقانی»، «مرتضی مطهری»، «محمدباقر بهبودی»، «محمدهادی معرفت»، «عبدالله جوادی‌آملی»، «سیدحسین نصر»، «علی شریعتی»، «محمدمجتهدشبستری»، «عبدالکریم سروش»، «علی صفایی‌حائری» و «مصطفی ملکیان» پرداخته است.
مولف گزیده‌هایی را که در این فصول قرار داده شده است را حاصل مطالعات سال‌های متوالی خود عنوان می‌کند که کوشش کرده است ذیل آنها هم چهار نسل از نظریه‌های فهم قرآن پوشش داده شود و هم جریان‌های متنوع فکری با ذکر یک یا دو فرد از هر یک از آنها معرفی گردند. در نهایت پاکتچی با ارائه منابع خود، راهی را برای تحقیق بیشتر در این خصوص معرفی می‌نماید.
رویکرد و روش کار
هرچند روش کار پاکتچی به نظر آسان است، اما سنگ بنای آن تحلیل او در خصوص ایران معاصر است که در پیشگفتار 48 صفحه‌ای کتاب آمده است. از نظر پاکتچی تجدد به دنبال خود ضرورت فهم جدید از قرآن را ایجاد کرده است. وی در این زمینه می‌نویسد «شاید برای قرن‌های متمادی در مسیر فهم قرآن لازم نبود نوآوری گسترده‌ای صورت گیرد ... اما حجم وسیع مسائل مستحدثه... زمینه‌ساز آن گشت تا اندیشمندان جهان اسلام فهمی متناسب از آموزه‌های قرآن روی آورند و از سوی دیگر مسیرهای متنوعی را برای رویارویی با فهم قرآن و روش‌های فهم آن بیازمایند».
وی در بخش دیگری از پیشگفتار مهم کتاب خود، که می‌توان آن را سنگ‌بنای اثر حاضر دانست، روند ورود مدرنیته به ایران را طبیعی نمی‌داند و معتقد است که سکولاریسم و عقل‌گرایی «به عنوان بخشی از یک بسته و یا بسته‌های وارده از غرب معرفی شده و روند زایش طبیعی را طی» نکرده است.
پاکتچی در کتاب حاضر تلاش کرده است تا پس از یک مقوله‌بندی و جریان‌شناسی گسترده جریان‌های فهم قرآن در ایران معاصر با رویکردی تحلیلی، بدون کمترین مداخله‌ای آموزه‌های مستقیم اندیشمندان ایرانی اعم از سنت‌گرا، دگراندیش، حوزوی و دانشگاهی معرفی شود. البته این ادعا می‌تواند مورد بررسی و نقد واقع شود.
نمونه کار
همان طور که گفته شد پاکتچی ابتدا به معرفی شخصیت‌ها می‌پردازد و سپس می‌کوشد از خلال یک اثر برگزیده یا آثار مهم آن اندیشمند، آموزه‌های فکری او را بیان کند. در پی نمونه‌هایی از فصل امام خمینی(ره) ارائه می‌شود. وی در فراز اول کوشش می‌کند ذیل معرفی شخصیت، به کوتاهی و البته به جذابی، نکات مهم تاریخی، اجتماعی و سیاسی موثر در اندیشه را نیز بیان کند:
«امام روح‌لله موسوی خمینی (خمین، ایران 1281 ش/1902 م-تهران1368 ش/1989 م) . تبار ایشان از خانواده‌ای روحانی و پدرش عالمی فعال در عرصه سیاسی بود. ایشان تحصیلات سنتی خود را در زمینه‌های ادبیات و فقه در مدارس مذهبی اراک آغاز و آن را از سال 1302 ش در قم ادامه داد. در حقیقت، همان‌گونه که در محافل حوزه متداول بود، محور اصلی تحصیل، دانش فقه بود، اما در کنار فقه، وی علاقه خاصی به فلسفه و عرفان نیز از خود نشان داد و در آن حیطه‌ها نیز به کسب دانش پرداخت. این طیف از علوم، به خصوص در محیط آن روزگار قم، به عنوان دروسی حاشیه‌ای و قابل تامل نگریسته می‌شد و توجه ایشان به این حوزه‌های دانش در عرض فقه امری قابل توجه در شخصیت وی بود. در یاد کرد از مشایخ نامدار ایشان، باید گفت از استادانی چون عبدالکریم حائری در فقه و محمد علی شاه‌آبادی در عرفان بهره‌مند گردید».
وی در ادامه عناصر فکر قرآنی امام خمینی(ره) را ذیل عناوین «قرآن کتاب انسان‌ساز»، «قرآن سفره گسترده برای استفاده عموم، «قرآن مرکز همه عرفان‌ها و باب معرفت الله» ، «مقاصد و مطالب و مشتملات کتاب الهی»، «فکر در آیات الهی و مقصد کتاب شریف»، «رفع حجاب»، «حجاب خودبینی»، «حجاب آرا فاسده و مذاهب باطله»، «حجاب عدم تفکر و تدبر-معنی تفسیر به رای»، «حجاب معاصی»، «حجاب حب دنیا»، «نظر تعلیم داشتن و استفاده نمودن»، «قرآن حاوی همه جهات (برداشت‌های یک بعدی از کتاب خدا)»، «قرآن حاوی همه نیازهای بشر»، «امور طبیعی در قرآن» و «امور سیاسی و اجتماعی در قرآن». برای اینکه آشنایی ملموس‌تری از کتاب پاکتچی داشته باشیم، بخش دیگری از این فصل نمونه خوانی می‌شود:
«یکی دیگر از حجب غلیطه که پرده ضخیم است بین ما و معرف و مواعظ قرآنی، حجاب حب دنیا است که به واسطه آن، قلب تمام هم خود را صرف آن کند و وجه قلب یک سره دنیاوی شود و قلب به واسطه این محبت از ذکر خدا غافل شود و از ذکر و مذکور اعراض کند و هر چه علاقه‌مندی به دنیا و اوضاع آن زیادت شود پرده و حجاب قلب ضخیم‌تر گردد و گاه شود که این علاقه به طوری بر قلب غلبه کند و سلطان حب جاه و شرف قلب تسلط پیدا کند که نور فطرةالله به کلی خاموش شود. و درهای سعادت به روی انسان بسته شود و شاید قفل‌های قلب که در آیه شریفه است «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا: آيا به آيات قرآن نمىانديشند يا [مگر] بر دل‌هايشان قفل‌هايى نهاده شده است». (محمد، 24) همین قفل و بندهای علایق دنیوی باشد. و کسی که بخواهد از معارف قرآن استفاده کند و از مواعظ الهیه بهره بردارد، باید قلب را از این ارجاس تطهیر کند و لوث معاصی قلبیه را که اشتغال به غیر است، از دل براندازد، زیرا که غیر مطهر، محرم این اسرار نیست.» (امام خمینی، آداب الصلاة، صص 215-224)
کتاب نایاب
متاسفانه هنوز زمینه پخش و حضور کتاب در کتابفروشیها فراهم نشده است. این کتاب نایاب است، هم از حیث کاری که انجام داده است و هم از حیث حضور کتاب در بازار. به نظر می‌رسد تکمیل کار خیری که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام داده است این باشد که این کتاب را روانه بازار کند تا عموم خوانندگان بتوانند از آن استفاده کنند.
بی‌شک دانشجویان علوم قرآن یکی از مخاطبان اصلی این کتاب هستند. ایشان در این کتاب با روش کاری جدید آشنا می‌شوند که بتوانند با آن به اندیشمندان بپردازند اما مهم‌ترین ثمره برای دانشجویان و حتی اساتید علوم قرآن این است که در این کتاب تعلیم داده می‌شود که برای مراجعه به تاریخ مطالعات قرآنی باید از یک چارچوب نظری مشخصی در خصوص تاریخ بهره‌مند بود. از این رو مخاطب هرچند می‌تواند چارچوب پاکتچی را نپذیرد، اما باید مانند او در مراجعه به موضوع از چنین چارچوبی، هر چند با محتوایی متفاوت بهره‌مند باشد.
به غیر از مخاطبان قرآن‌پژوه، علاقه‌مندان به مباحث فکری در ایران نیز می‌تواند از این کتاب بهره‌مند شوند. در این کتاب رویکرد اندیشمندان ایرانی به مسئله دین، قرآن و تفسیر بیان شده و می‌تواند محل تاملات جدی اندیشمندان ایرانی باشد.
متاسفانه عدم عرضه عمومی کتاب باعث شده است تا کتاب هم باشد و هم نباشد و این چندان زیبنده کتابی نیست که در موضوعی چنین ضروری و عمومی نوشته شده و می‌تواند به تنهایی تحولی در تاریخ‌نویسی دینی، فکری و فلسفی باشد. امید است به همت معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی زمینه عرضه عمومی این کتاب فراهم شود تا علاقه‌مندان به چنین آثار ارزشمندی بتوانند از آن بهره‌مند شوند.
میثم قهوه چیان
ضرورت کتاب
به نظر می‌رسد کتاب «جریان‌های فهم قرآن کریم در ایران معاصر» توانسته است تا گوشه‌ای مهم از جریان‌شناسی فکری ایران معاصر را تکمیل کند. ضرورت جریان‌شناسی فکری از آنجا ناشی می‌شود که شناخت خود نیازمند شناخت دیگری است و یک جریان فکری نیازمند است با ارائه جریان‌شناسی فکری، جای خود را مشخص کند.
از این رو قسمی از جریان‌شناسی می‌تواند و باید از سوی خود جریان‌های فکری انجام گیرد، اما قسم دیگر چنین جریان‌شناسیی، جریان‌شناسی خارج از هر یک از این جریان‌ها و از موضعی بی‌طرفانه است. نفس وجود این قسم از جریان‌شناسی، راه را برای گفت‌وگو و نقد هر یک از جریان‌شناسی‌های جریانی فراهم خواهد کرد.
بی‌شک یک جریان‌شناسی بی‌طرفانه، چناچه احمد پاکتچی مدعی آن بوده است، خواهد توانست ملاک و معیاری برای نحوه ارائه جریان‌شناسی‌های فکری از سوی هر یک از جریان‌ها باشد. از سوی دیگر نفس ارائه جریان‌شناسی نشان‌دهنده وجود تکثر در یک زمینه است. با ارائه چنین اثری، وجود جریان‌های فهم به رسمیت شناخته می‌شود و راه برای بررسی، نقد، گفت‌وگو و مفاهمه باز می‌گردد.
ضرورت کتاب را از زبان مولف چنانچه در پیشگفتار اثر ذکر کرده است چنین می‌توان یافت: کوشش برای فهم معاصری از قرآن کریم و آزمودن راه‌های مختلف و بنیادهای فکری گوناگون برای آن موضوعی است که در جوامع مختلف اسلامی شاهد آن هستیم و البته از آن میان در سرزمین ایران، سخت‌کوشی و حساسیت همیشگی اندیش‌ورزان این دیار، آنان را به سوی ایفای سهمی مهم در این باره سوق داده است. اگر چه در سراسر جهان اسلام، پژوهش‌هایی که توانسته باشند تصویری همه جانبه از جریان‌های فهم معاصر قرآن اراده دهند، هنوز خالی است. ولی به هر روی به عنوان نقطه‌ای آغازین برای ما آنچه در اولویت قرار دارد، جریان‌های فهم قرآن در ایران است.
ساختار کتاب
این کتاب از یک پیشگفتار و بیست فصل تشکیل شده است. پاکتچی در یک پیشگفتار 48 صفحه‌ای تلاش کرده است تا فتح بابی در زمینه جریان‌شناسی که می‌خواهد انجام دهد، داشته باشد. هر یک از فصول این کتاب به یکی از اندیشمندان اختصاص دارد.
خود عناوین فصول ما را با رویکرد کلی پاکتچی آشنا می‌کند. وی به ترتیب در هر یک از فصول 20 گانه به «عباس‌علی کیوان‌قزوینی»، «محمدحسن شریعت‌سنگلجی»، «سیدابوالقاسم خویی»، «امام خمینی»، «علامه طباطبایی»، «ابوالحسن شعرانی»، «حسین‌علی راشد»، «محمدتقی شریعتی»، «مهدی بازرگان»، «سیدمحمود طالقانی»، «مرتضی مطهری»، «محمدباقر بهبودی»، «محمدهادی معرفت»، «عبدالله جوادی‌آملی»، «سیدحسین نصر»، «علی شریعتی»، «محمدمجتهدشبستری»، «عبدالکریم سروش»، «علی صفایی‌حائری» و «مصطفی ملکیان» پرداخته است.
مولف گزیده‌هایی را که در این فصول قرار داده شده است را حاصل مطالعات سال‌های متوالی خود عنوان می‌کند که کوشش کرده است ذیل آنها هم چهار نسل از نظریه‌های فهم قرآن پوشش داده شود و هم جریان‌های متنوع فکری با ذکر یک یا دو فرد از هر یک از آنها معرفی گردند. در نهایت پاکتچی با ارائه منابع خود، راهی را برای تحقیق بیشتر در این خصوص معرفی می‌نماید.
رویکرد و روش کار
هرچند روش کار پاکتچی به نظر آسان است، اما سنگ بنای آن تحلیل او در خصوص ایران معاصر است که در پیشگفتار 48 صفحه‌ای کتاب آمده است. از نظر پاکتچی تجدد به دنبال خود ضرورت فهم جدید از قرآن را ایجاد کرده است. وی در این زمینه می‌نویسد «شاید برای قرن‌های متمادی در مسیر فهم قرآن لازم نبود نوآوری گسترده‌ای صورت گیرد ... اما حجم وسیع مسائل مستحدثه... زمینه‌ساز آن گشت تا اندیشمندان جهان اسلام فهمی متناسب از آموزه‌های قرآن روی آورند و از سوی دیگر مسیرهای متنوعی را برای رویارویی با فهم قرآن و روش‌های فهم آن بیازمایند».
وی در بخش دیگری از پیشگفتار مهم کتاب خود، که می‌توان آن را سنگ‌بنای اثر حاضر دانست، روند ورود مدرنیته به ایران را طبیعی نمی‌داند و معتقد است که سکولاریسم و عقل‌گرایی «به عنوان بخشی از یک بسته و یا بسته‌های وارده از غرب معرفی شده و روند زایش طبیعی را طی» نکرده است.
پاکتچی در کتاب حاضر تلاش کرده است تا پس از یک مقوله‌بندی و جریان‌شناسی گسترده جریان‌های فهم قرآن در ایران معاصر با رویکردی تحلیلی، بدون کمترین مداخله‌ای آموزه‌های مستقیم اندیشمندان ایرانی اعم از سنت‌گرا، دگراندیش، حوزوی و دانشگاهی معرفی شود. البته این ادعا می‌تواند مورد بررسی و نقد واقع شود.
نمونه کار
همان طور که گفته شد پاکتچی ابتدا به معرفی شخصیت‌ها می‌پردازد و سپس می‌کوشد از خلال یک اثر برگزیده یا آثار مهم آن اندیشمند، آموزه‌های فکری او را بیان کند. در پی نمونه‌هایی از فصل امام خمینی(ره) ارائه می‌شود. وی در فراز اول کوشش می‌کند ذیل معرفی شخصیت، به کوتاهی و البته به جذابی، نکات مهم تاریخی، اجتماعی و سیاسی موثر در اندیشه را نیز بیان کند:
«امام روح‌لله موسوی خمینی (خمین، ایران 1281 ش/1902 م-تهران1368 ش/1989 م) . تبار ایشان از خانواده‌ای روحانی و پدرش عالمی فعال در عرصه سیاسی بود. ایشان تحصیلات سنتی خود را در زمینه‌های ادبیات و فقه در مدارس مذهبی اراک آغاز و آن را از سال 1302 ش در قم ادامه داد. در حقیقت، همان‌گونه که در محافل حوزه متداول بود، محور اصلی تحصیل، دانش فقه بود، اما در کنار فقه، وی علاقه خاصی به فلسفه و عرفان نیز از خود نشان داد و در آن حیطه‌ها نیز به کسب دانش پرداخت. این طیف از علوم، به خصوص در محیط آن روزگار قم، به عنوان دروسی حاشیه‌ای و قابل تامل نگریسته می‌شد و توجه ایشان به این حوزه‌های دانش در عرض فقه امری قابل توجه در شخصیت وی بود. در یاد کرد از مشایخ نامدار ایشان، باید گفت از استادانی چون عبدالکریم حائری در فقه و محمد علی شاه‌آبادی در عرفان بهره‌مند گردید».
وی در ادامه عناصر فکر قرآنی امام خمینی(ره) را ذیل عناوین «قرآن کتاب انسان‌ساز»، «قرآن سفره گسترده برای استفاده عموم، «قرآن مرکز همه عرفان‌ها و باب معرفت الله» ، «مقاصد و مطالب و مشتملات کتاب الهی»، «فکر در آیات الهی و مقصد کتاب شریف»، «رفع حجاب»، «حجاب خودبینی»، «حجاب آرا فاسده و مذاهب باطله»، «حجاب عدم تفکر و تدبر-معنی تفسیر به رای»، «حجاب معاصی»، «حجاب حب دنیا»، «نظر تعلیم داشتن و استفاده نمودن»، «قرآن حاوی همه جهات (برداشت‌های یک بعدی از کتاب خدا)»، «قرآن حاوی همه نیازهای بشر»، «امور طبیعی در قرآن» و «امور سیاسی و اجتماعی در قرآن». برای اینکه آشنایی ملموس‌تری از کتاب پاکتچی داشته باشیم، بخش دیگری از این فصل نمونه خوانی می‌شود:
«یکی دیگر از حجب غلیطه که پرده ضخیم است بین ما و معرف و مواعظ قرآنی، حجاب حب دنیا است که به واسطه آن، قلب تمام هم خود را صرف آن کند و وجه قلب یک سره دنیاوی شود و قلب به واسطه این محبت از ذکر خدا غافل شود و از ذکر و مذکور اعراض کند و هر چه علاقه‌مندی به دنیا و اوضاع آن زیادت شود پرده و حجاب قلب ضخیم‌تر گردد و گاه شود که این علاقه به طوری بر قلب غلبه کند و سلطان حب جاه و شرف قلب تسلط پیدا کند که نور فطرةالله به کلی خاموش شود. و درهای سعادت به روی انسان بسته شود و شاید قفل‌های قلب که در آیه شریفه است «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا: آيا به آيات قرآن نمىانديشند يا [مگر] بر دل‌هايشان قفل‌هايى نهاده شده است». (محمد، 24) همین قفل و بندهای علایق دنیوی باشد. و کسی که بخواهد از معارف قرآن استفاده کند و از مواعظ الهیه بهره بردارد، باید قلب را از این ارجاس تطهیر کند و لوث معاصی قلبیه را که اشتغال به غیر است، از دل براندازد، زیرا که غیر مطهر، محرم این اسرار نیست.» (امام خمینی، آداب الصلاة، صص 215-224)
کتاب نایاب
متاسفانه هنوز زمینه پخش و حضور کتاب در کتابفروشیها فراهم نشده است. این کتاب نایاب است، هم از حیث کاری که انجام داده است و هم از حیث حضور کتاب در بازار. به نظر می‌رسد تکمیل کار خیری که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام داده است این باشد که این کتاب را روانه بازار کند تا عموم خوانندگان بتوانند از آن استفاده کنند.
بی‌شک دانشجویان علوم قرآن یکی از مخاطبان اصلی این کتاب هستند. ایشان در این کتاب با روش کاری جدید آشنا می‌شوند که بتوانند با آن به اندیشمندان بپردازند اما مهم‌ترین ثمره برای دانشجویان و حتی اساتید علوم قرآن این است که در این کتاب تعلیم داده می‌شود که برای مراجعه به تاریخ مطالعات قرآنی باید از یک چارچوب نظری مشخصی در خصوص تاریخ بهره‌مند بود. از این رو مخاطب هرچند می‌تواند چارچوب پاکتچی را نپذیرد، اما باید مانند او در مراجعه به موضوع از چنین چارچوبی، هر چند با محتوایی متفاوت بهره‌مند باشد.
به غیر از مخاطبان قرآن‌پژوه، علاقه‌مندان به مباحث فکری در ایران نیز می‌تواند از این کتاب بهره‌مند شوند. در این کتاب رویکرد اندیشمندان ایرانی به مسئله دین، قرآن و تفسیر بیان شده و می‌تواند محل تاملات جدی اندیشمندان ایرانی باشد.
متاسفانه عدم عرضه عمومی کتاب باعث شده است تا کتاب هم باشد و هم نباشد و این چندان زیبنده کتابی نیست که در موضوعی چنین ضروری و عمومی نوشته شده و می‌تواند به تنهایی تحولی در تاریخ‌نویسی دینی، فکری و فلسفی باشد. امید است به همت معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی زمینه عرضه عمومی این کتاب فراهم شود تا علاقه‌مندان به چنین آثار ارزشمندی بتوانند از آن بهره‌مند شوند.
میثم قهوه چیان
