گزارش ایکنا از نشست «تولید علوم انسانی قرآن‌بنیان»؛
علوم انسانی قرآنی از امکان تا فرایند/ واقع‌نمایی، جهان‌شمولی و جاودانگی؛ اعتبار نظریات قرآن
گروه حوزه‌های علمیه: نشست «تفسیر موضوعی و تولید علوم انسانی قرآن‌بنیان» با حضور دو تن از استادان حوزه و دانشگاه برگزار و در این نشست ضمن تاکید بر امکان تولید علوم انسانی با محوریت قرآن و روایات، مراحل و فرایندهای آن نیز تشریح شد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) حجت‌الاسلام والمسلمین مصطفی کریمی، استاد و محقق حوزه و دانشگاه امروز 17 بهمن ماه در نشست علمی تفسیر موضوعی و تولید علوم انسانی قرآن‌بنیان در جامعة الزهراء(س) با اشاره به آیه « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ»(24 انفال) گفت: از آیات متعددی در قرآن استفاده می‌شود که راه‌کاری برای رسیدن به زندگی پاک و مطلوب و زیبا وجود دارد.
وی افزود: براساس این آیه، راز رسیدن به زندگی طیب و پاکیزه اجابت آن چیزی است که خدا و پیامبر فرموده‌اند زیرا از دید قرآن، این حیات حیوانی حیات اصلی نیست.
نویسنده کتاب وحی‌شناسی تصریح کرد: قرآن زندگی را در ورای این زندگی حیوانی و متجمل می‌داند و وعده داده که هر زن و مرد مومنی اگر عمل نیک داشته باشند، در حالی که به آن ایمان دارند؛ هم در دنیا زندگی خوبی دارند و هم در قیامت اجر بالا و والایی خواهند داشت.
نویسنده کتاب جامعیت قرآن کریم بیان کرد: علوم انسانی از علم گرفته شده و علم نیز گاهی به معنای مطلق آگاهی و ساینس و گاهی نیز به عنوان منظومه معرفتی مانند علم شیمی و فیزیک و ... است که مراد ما در اینجا مطلق معرفت است و مراد از علوم انسانی نیز با همه تعاریف مختلفی که وجود دارد مجموعه علومی است که می‌خواهد انسان را بشناسد و بشناساند و رفتارها و اعمال انسان را تفسیر کند.
کریمی اظهار کرد: قرآن دارای مراتب مختلفی است که یک مرتبه آن، نفس‌الامری و مرتبه دیگر، مرتبه نازل شده بر قلب پیامبر است، یکی هم مرتبه ابلاغ شده این کلام است که از نظر محتوا فرقی با قرآن موجود ندارد، ولی مرتبه طولی است که نازل‌تر از مرتبه نفس‌الامری است و آنچه بر پیامبر هم نازل شده در مرتبه بالاتر از قرآن موجود است، زیرا همراه با تاویل بر پیامبر نازل شده است.
استاد حوزه و دانشگاه عنوان کرد: وقتی از قرآن می‌خواهیم در مسئله‌ای در تولید علوم انسانی بهره ببریم، مراد ما از قرآن، قرآن موجود با تفسیر اهل‌بیت(ع) است و نه آنچه بعد نفس‌الامری قرآن است.
وی در تعریف علوم انسانی قرآنی ادامه داد: مراد علومی است که منسوب به قرآن است و می‌توانیم آن را به قرآن، نسبت بدهیم.
کریمی با اشاره به چندبرداشت از نقش قرآن در تولید علوم انسانی تصریح کرد: برخی گفته‌اند علوم انسانی‌ای که در پی تحقق اهداف قرآن و جامعه اسلامی است، قرآن‌بنیان است؛ برخی علوم انسانی که عالم و متعلم آن شخصیت قرآنی دارد؛ برخی علوم انسانی که موضوعات قرآنی و مورد نیاز جامعه اسلامی را بررسی می‌کند؛ برخی علوم انسانی که پیش‌فرض‌ها و مبانی آن مخالف قرآن نیست؛ برخی علوم انسانی که مبانی معرفتی، هستی‌شناختی و انسان‌شناختی آن از قرآن گرفته شده باشد را تعریف علوم انسانی قرآن‌بنیان می‌دانند و نظریه دیگر نیز این است که علوم انسانی که افزون بر پیش‌فرض‌ها و مبانی آن، فرضیه‌ها و نظریات آن نیز از قرآن استخراج شده باشد را در تعریف علوم انسانی قرآن‌بنیان ارایه می‌دهند.
نویسنده تفسیر موضوعی قرآن کریم با بیان اینکه می‌توان برداشت‌های فوق را جمع کرد تاکید کرد: البته مهم این است که آن نوعی از علوم انسانی را تولید کنیم که در تعاریف پنجم و ششم به آن اشاره شد.
نویسنده کتاب مبانی تفسیر اظهار کرد: علوم انسانی قرآن‌بنیان این است که حداقل مبانی و پیش‌فرض‌های آن از قرآن گرفته شده باشد و در صورت ایده‌آل نیز این است که فرضیات و نظریات نیز از آن گرفته شود.
این استاد حوزه و داتشگاه با بیان اینکه تولید علوم انسانی اسلامی با ورود علوم انسانی غربی بسیار حائز اهمیت بیشتر است گفت: مالزی در این زمینه از کشورهای دیگر اسلامی پیش‌قدم است و در کشور ما نیز بعد از انقلاب اسلامی این مسئله مورد اهتمام و توجه قرار گرفت ولی فراز و نشیب داشته است و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه نیز در این راستا به دستور امام ایجاد شد.
کریمی با بیان اینکه امروز مطالبه جدی رهبری همین مسئله تولید علوم انسانی است بیان کرد: رهبری تاکیدشان این بود که باید تولید علوم انسانی اسلامی انجام شود و به ویژه مخاطب فرمایش ایشان بانوان بودند.
وی با اشاره به اهمیت علوم انسانی قرآن‌بنیان اظهار کرد: علوم انسانی هدایتگر، و سازمان‌دهنده فعالیت‌های جامعه در ارتقای فرهنگ و ارزش‌های معنوی جامعه تاثیرگذار است به همین دلیل اهمیت آن بسیار زیاد است و از طرف دیگر آنچه از غرب بر جامعه ما وارد شده است در فضایی متفاوت از فضای کشور ما شکل گرفته و با مبانی فکری ما سازگار نیست لذا در کشورهای خودشان کارآمد است ولی در کشور ما نقش ندارد.
کریمی اظهار کرد: ایجاد تمدن اسلامی به دنباله انقلاب اسلامی جز با تولید علوم انسانی با محوریت قرآن و روایات ممکن نخواهد بود. البته این علوم انسانی هم معطوف به رشد و پیشرفت مادی و هم پیشرفت معنوی است.
استاد حوزه علمیه با بیان اینکه تبلیغ علوم انسانی اسلامی به تنهایی کافی نیست گفت: ما چاره‌ای جز این نداریم که نظریاتی تولید کنیم و نسخه بدیل برای نسخه‌های دیگر بدهیم تا بتواند به درمان دردهای بشر امروز بپردازد و بر اساس اعتقاد ما این توانایی در معارف قرآن و اهل بیت وجود دارد زیرا تمامی ابعاد فکری، کنشی و رفتاری انسان را در بر می‌گیرد.
کریمی عنوان کرد: آیا انسان و افکار انسانی می‌تواند نسخه‌ای بدهد که دردهای بشر را در پرتو علوم انسانی درمان کند یا خداوندی که خالق انسان است؟ متاسفانه ما سال‌ها از قرآن و معارف اهل بیت غافل بوده‌ایم و به جای آن به اندیشه دانشمندان غربی اکتفا کرده‌ایم.
استاد حوزه علمیه با اشاره به مراحل اصلی تولید علوم انسانی قرآن‌بنیان ادامه داد: اولین و دومین مرحله، شناخت علوم انسانی موجود و نقد آن است، زیرا ابتدا باید علوم انسانی موجود را به درستی نقد و بررسی کنیم و در مرحله بعد نیز به نظریه‌پردازی دست بزنیم و توان استخراج نظریه از قرآن را داشته باشیم که در اینجا تفسیر موضوعی مفید است.
کریمی با بیان اینکه باید با علوم انسانی موجود چه کنیم تصریح کرد: اگرچه بسیاری از مبانی علوم انسانی غرب نادرست است ولی این به معنای آن نیست که همه گفته‌های آنان درست نیست؛ در این زمینه چند طرز فکر وجود دارد؛ برخی افراد شیفته غرب، دربست خود را در خدمت علوم انسانی غرب قرار می‌دهند و برخی نیز می‌گویند باید بپذیریم ولی اصلاحاتی لازم دارد؛ برخورد نوع سوم برخورد گازانبری است که می‌گوید هر چه در علوم انسانی غرب است باید دور ریخته شود، ولی شهید صدر دید دیگری دارد که ناشی از عمق تفکر ایشان است.
استاد حوزه و دانشگاه عنوان کرد: شهید صدر گفته است که مصالح ساختمان علوم انسانی، اسلامی و غیراسلامی ندارد و باید از تجربه بشری هم استفاده شود؛ لذا در تعریف تفسیر موضوعی می‌گوییم استنباط نظریه قرآن در باب موضوع و یا مسئله‌ای از مسایل قرآن، از طریق جمع‌آوری و دسته‌بندی تمام آیات مربوط و استنطاق روشمند آن‌ها، موضوع و مسئله می‌تواند از بیرون قرآن کریم و مربوط به زندگی و دستاوردهای بشری باشد و یا برخاسته از مراجعه مستقیم به خود قرآن.
کریمی ادامه داد: براین اساس، تفسیر موضوعی سوره را نداریم زیرا برای نظریه‌پردازی در باب یک مسئله باید تمام آیات در تمامی سوره‌ها بررسی و استنطاق روشمند روی آن صورت گیرد.
صاحب ده‌ها تالیف و اثر قرآنی با اشاره به رویکردهای مختلف تفسیر موضوعی بیان کرد: گاهی در تفسیر موضوعی مفهومی مورد بررسی است مانند تقوا و مفهوم جامعه و ...؛ گاهی ارزیابی یک نظریه و گاهی نیز نظریه‌پردازی است که ما در تولید علوم انسانی دنبال همین محور سوم هستیم.
وی با اشاره به فرایند تفسیر موضوعی افزود: مراد از فرایند در اینجا تمام مراحل انجام کار به ترتیب منطقی است که در تولید علوم انسانی اسلامی به کار می‌آید.
کریمی بیان کرد: انتخاب مسئله، طرح مسئله به صورت سؤال‌های اصلی و فرعی و تهیه ساختار، مطالعه دستاوردهای بشری در باره آن مسئله، (شهید صدر فرموده دو رکن بیرونی و درونی برای نظریه‌پردازی قرآنی وجود دارد)؛ مطالعه اکتشافی قرآن و جمع آوری آیات مربوط که متاسفانه طلاب کمتر مورد توجه قرار می‌دهند و بیشتر به جست‌و‌جوی لفظی بسنده می‌کنیم در حالی که باید الفاظ هم خانواده و هم معنا و معادل آن نیز بررسی شود مانند عقل که خود واژه وجود ندارند ولی واژگان قریب‌المعنا و قریب‌اللفظ وجود دارد.
استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: اگر در تفسیر موضوعی از توصیف بحث می‌شود باید از اوامر و نواهی آیات نیز استفاده کنیم؛ مرحله بعد نیز دسته‌بندی و تفسیر آیات در جایگاه اصلی خود است؛ مرحله دیگر نیز مشخص کردن آیات قطعی‌الدلالة و تعیین دلالت‌های آیات و ارایه فرضیه است.
وی استخراج نظریه و ارزیابی نظریه را دو بخش آخر از مراحل تفسیر موضوعی برشمرد و تصریح کرد: این دو مرحله مهمترین مراحل محسوب می‌شود لذا هم باید نظریه را از جهت درونی و هم بیرونی بررسی کنیم تا برداشت ما از قرآن مخالف قطعیت عقلی و روایی نباشد همچنین چیزی نباشد که در یک جامعه قرآنی و دینی، قابل اجرا نیست چون بعید است قرآن حرفی بزند که در جامعه قابل اجرا نباشد و باید قطعا بدانیم که اشتباه از نظریه ما است.
کریمی با اشاره به امکان علوم انسانی قرآن‌بنیان بیان کرد: قرآن کریم با زبان عقلا با مردم سخن گفته است؛ قرآن معرفت‌زا و معرفت‌بخش است لذا اگر فرمود هفت آسمان وجود دارد حتما هست و قرآن کریم دارای قلمرو گسترده و مشترک با علوم انسانی است.
وی تاکید کرد: برخی که مخالف علوم انسانی قرآن‌بنیان هستند می‌گویند اگر برفرض شما بتوانید این کار را بکنید باز هم اعتباری نخواهد داشت ولی ما این اعتقاد را نداریم زیرا قرآن، واقع‌نما، جهان‌شمول و جاودانه است؛ گزاره‌های قرآن صادق و گزاره‌های هنجاری آن مرتبط با کمال و سعادت انسانی است.
استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: حتی از باب مصلحت‌سنجی نیز در قرآن کریم سخن نادرست و دروغ نداریم و همه آیات آن حق است.
