نگاهی به مراسم سوگواری در لرستان/از «پرسونه» تا «سیاه‌برداران»

در فرهنگ‌های مختلف و از نظر تبارشناسی واژه «اجل» به دو گونه، مدت معین و آخر مدت، معنی شده است.از دیدگاه اسلام براى هر پدیده‌اى «اجل» و مدتى معین شده است چنان که خداوند متعال در آیه ۱۶ سوره مبارکه نحل مى‌فرماید: «لِکُلِّ اُمَّةٍ اَجَلٌ فَاِذا جاءَ اَجَلُهُمْ لایَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لایَسْتَقْدِمُونَ؛ براى هر امتى مدتى است که هرگاه فرا رسد، نه ساعتى پس مى‌افتد و نه پیش».
مجالس سوگواری و ترحیم در فرهنگ مردم ایران در میان اقوام، گروه‌ها و اقلیت‌ها به اشکال و تشریفات خاصی برگزار می‎شود این آیین‌ها و رسم‌ها، مبتنی‎بر اعتقادات و دستورات دینی و مذهبی و متاثر از باورهای بازمانده از ادیان و مذاهب پیشین هستند.
از برگزاری این مراسم دو هدف ازجمله طلب آمرزش و آرامش برای روان شخص درگذشته و سپس همراهی و همدلی با بازماندگان و حفظ احترام و رعایت شئون خانواده فرد متوفی، مورد نظر است.

سدر و کافور؛ جیازی مردگان
در خرم‎آباد اگر کسی در حال فوت شدن باشد زن و فرزندان او و اقوام نزدیکش همگی گرد می‎آیند و آخرین حرف‌هایش را به آن‌ها می‎گوید و چنان‌چه وصیت‌نامه کتبی ننوشته باشد هرچه بر زبان می‎آورد اقوام و حاضرین گوش می‎کنند و گفته‌های او را می‎شنوند و می‎نویسند و در طول این مدت به دست و پای در حال فوت به‌ویژه اگر زن باشد حنا می‌بیندند و برایش جیازی تدارک می‎بینند که شامل مقداری سدر و کافور است همراه با صابون، پنبه، حوله و لنگ حمام به‌ویژه کفن که از قبل آماده شده که اغلب اهالی در دوران حیات خویش و مسافرت به مکه مکرمه و سایر اماکن مقدسه کفن خویش را به نیت خیر تهیه می‌بینند و با خود می‎آورند و یا سفارش می‎کنند دیگران به نام آن‌ها تهیه کرده و همراه خود بیاورند و گاهی این کفن را به‌خاطر طول عمر بیشتر به دفعات به دیگران و مستحقین می‎بخشند.
باید یادآور شد که مبلغی پول نقد نیز در جیب میت می‎گذارند که به‌غیر از دستمزد شستن او به کارگران غسالخانه تعلق خواهد داشت.پس‌از غسل دادن میت، دو قطعه چوب انجیر یک اندازه زیر بازوان او می‎گذارند و بعد کفن می‌کنند و پس‌از قرار دادن در تابوت و خارج از غسالخانه روی زمین به‌نحوی قرار می‎دهند که سر فوت شده به طرف مغرب و پاهایش به‌سمت مشرق باشد.سپس یکی‌از سادات یا کسی‌که صلاحیت خواندن نماز میت را داشته باشد به‌صورت جماعت و با اجازه یکی‌از فرزندان یا نزدیکان او نمازش را می‎خوانند و قبل‌از این‌که به طرف قبرستان حمل کنند سه مرتبه تابوت را بلند کرده و بر زمین می‎گذارند و عقیده دارند که گناهان او ریخته می‎شود بعد بر روی دوش به طرف قبری که قبلاً برای او آماده کرده‌اند حرکت می‎دهند و کلیه حاضرین در مراسم حداقل هفت قدم به‌دنبال تابوت حرکت می‎کنند.

وقتی میت را نزدیک قبر رسانیدند این‌بار نیز سه مرتبه قدم به قدم تابوت را زمین می‎گذارند و برداشته و در کنار قبر قرار می‎دهند و معتقد هستند که این زمین‌ گذاشتن‌ها به‌خاطر این است که فرد فوت‌شده قبر خود را بشناسد.سپس میت کفن شده را در داخل گورش قرار می‎دهند و برای آخرین بار فرزندان و نزدیکان او صورتش را می‎بینند.
در این وقت است که یکی‌از سادات و شخص صلاحیت‌داری پس‌از بردن نام او و پدرش نماز یا دعای تلقین را در بالای قبر و با صدای بلند بر او می‎خواند و پس‌از قرائت فاتحه توسط حاضرین روی قبر را می‎پوشانند و به خانه برمی‎گردند.

مردم معتقد هستند هنگامی‎که روی قبر را می‎پوشانند و بستگان از او دور می‎شوند و تنها می‎ماند او نیز بلند می‎شود و وقتی سرش به سنگ می‎خورد دوباره دراز می‎کشد و شاید ضرب‌المثل «سرش به سنگ خورد» از این اعتقاد ریشه داشته باشد.مردم اعتقاد دارند که در شب اول قبر فرشتگان گور «نکیر و منکر» به بازپرسی مرده می‎پردازند، او بر چوب‎های زیر بغل خود تکیه داده و در مقابل فرشتگان می‎ایستد و پاسخ می‎دهد و چنان‌چه پاسخ درست ندهد فرشتگانی که در طول عمر او اعمال نیک او را بر شانه راست و اعمال بدش را بر شانه چپ او نوشته‌اند برای او شهادت می‎دهند.
در شب اول خاک‌سپاری صاحب مرده و یا یکی‌از بازماندگان هفده نفر یا چند نفر را مسئول می‎کند تا هر کدام یک یا چند رکعت نماز برای میت بخوانند، این نماز را نماز وشت(وحشت) می‎گویند که این نماز دو رکعتی است.

فرستادن «پرسونه» به خانه فرد فوت شده

پس‌از خاک‌سپاری و تا مدت سه شبانه‌روز کلیه بازماندگان مهمان دوستان و اقوام و همسایگان خواهند بود(این رسم امروز برعکس شده و دوستان و آشنایان و همسایگان مهمان بازماندگان می‎شوند) و گاهی با آب اجاق خود را خاموش می‎کنند و در طول این مدت دوستان و آشنایان هدایایی از قبیل گوسفند، برنج، روغن، قند و چای و یا پول نقد به نام «پرسونه» به خانه فوت شده می‎فرستند.
صاحب مرده و بازماندگان از این کالاها و مواد غذایی شامی برای سه شب میت تهیه و تدارک می‎بینند که پس‌از فاتحه‌خوانی و بازگشت از مراسم سر قبر از آنان یعنی شرکت‌کنندگان در مراسم به صرف شام پذیرایی می‎شود متولیان قبرستان نیز از این شام بی‌بهره نیستند.فقرا نیز باید از این شام بهره‌مند شوند و در این شب حتماً باید سه نفر سادات نیز حضور داشته باشند.
پس‌از مراسم سه شبه(شب سوم) در خرم‎آباد دیگر مراسمی رسماً انجام نمی‌شود و تنها بازماندگان و نزدیکان در شب‎های جمعه بر سر قبر می‎روند.در شب‎های جمعه رسم چنین است که خرم‌آبادی‌ها دم‌پختی از برنج به نام (مَکَش) می‎پزند و اعتقاد دارند که ارواح مردگان در شب‎های جمعه آزادند و در این شب بر خانه‌های خود می‎آیند و انتظار آمرزش و قدردانی و فاتحه دارند.
اهالی در شب‎های جمعه شمع و یا چراغی را تا صبح روشن نگاه می‌دارند و در مرگ عزیزان خود سیاه می‎پوشند و گاهی یک سال یا بیشتر پیراهن سیاه از تن خود در نمی‎آورند تا کسی از خانواده در گذشته لباس رنگی تهیه کرده و به‌عنوان سیاه برداران به آنان هدیه کند.
سوگواری ایلات و عشایر
در روستاها و در میان عشایر پس‌از فوت، میت را روی «تَرم» می‌گذارند تا مردم خبر شده و جمع شوند.وقتی همه خبر شدند از دور و نزدیک گروه گروه زن و مرد با کُتل می‎آیند و زن‌ها سرون یا عمامه خود را باز کرده و در کول و گردن می‌اندازند و بعضی از مردان تکه‌ای از یک چادر سیاه یا داووار را روی شانه‌های خود انداخته و گِل می‌مالند.نزدیک‌تر که شدند گروهی از بازماندگان مرد به پیش‌باز آن‌ها می‌روند و هر دو دسته با هم و در مقابل یکدیگر «باوو» می‌زنند زن‌ها نیز وقتی به هم نزدیک شدند ایستاده و در مقابل هم «وشت» می‎کنند به این معنا که سر پا و در مقابل هم می‎ایستند و با انگشتان خود از پیشانی تا انتهای صورت خود را خراش می‎دهند.
یکی‌از زن‌ها که صدای بهتری از دیگران دارد ابیاتی در وصف فوت شده و با صدایی مخصوص به نام «سرموه» می‌خوانند که بند آخر هر بیت را سایر زنان با صدای مخصوص و کشیده با او می‌خوانند. بعضی وقت‌ها زنان که بسیار غمگین و سوگوار هستند احساساتی شده و مقداری از گیسوان خود را بریده و در کنار ترم قرار می‌دهند.بعد از این مراسم ترم را با ساز و دهل آهنگ چمری یا چمریونه می‌نوازد که نوایی غم‌انگیز دارد سر قبر که رسیدند چنان‌چه فوت شده شخص بسیار مهم و یا جوان بوده باشد آهنگ چمرونه تبدیل به آهنگ پرهیجان و شادی می‌شود که اغلب در عروسی‎ها می‎نوازند و در اینجاست که غم و اندوه حاضرین صد چندان شده و تحت‌تاثیر این احساسات زنان کِل می‌زنند و شیون و زاری در این‌جا به بالاترین حد خود می‌رسد.
پس‌از خاک‌سپاری و بازگشت بازماندگان به خانه دسته دسته از اقوام و آشنایان از دور و نزدیک به «پُرس» می‌آیند و ضمن انجام مراسم لازم هر گروه یک یا چند گوسفند به نام پرسونه همراه می‌آورند و در زیر کولا یا چادر سیاه‌های بر پا شده از آنان پذیریایی می‌شود و مراسم گاهی حداقل تا یک هفته ادامه خواهد یافت.

شکل قبرها در لرستان
در خرم‎آباد شکل قبرها بسیار ساده و هم‌سطح زمین و آجرچینی است تنها یک قطعه سنگ کوچک که تاریخ و مشخصات فوت شده را دربردارد روی قبر قرار می‌دهند.روی سنگ قبرها گاهی نقاشی‎های زیبا و با مفهومی کشیده می‎شود که نشانه ایمان و دلاوری‎های فوت شده و خصوصیات پسندیده دوران زندگی مردگان است ازجمله تصویرهای مهر و تسبیح و شانه و آینه و صحنه‌های شکار در طبیعت است.
در خرم‎آباد نوع دیگری قبر گروهی و خانوادگی موجود است که زیر زمین هستند به نام «لِحک» که مرده‌ها را بدون این‌که در قبر گذاشته و بپوشانند در کف این لحدها و دالان‌های آن‌ها می‌خوابانندد و در آن‌ها را می‎بندند.
هر لحد سنگ تاریخی عمومی دارد با نقش آیاتی از قرآن مجید که تاریخ‌های مختلف فوت اشخاص را نیز دربردارد.سنگ قبرهای روستایی گاهی بدون هیچ‌گونه نوشته تاریخی شامل یک سنگ بلند تراشیده تا ارتفاه یک و نیم متر است که عمودی در بالای سر میت قرار می‎دهند و سنگ کوچکی نیز در پایین گور می‎گذارند.

انتهای پیام