تفسیر راهنما؛ تلاشی برای بازگرداندن قرآن به متن جامعه
گروه سیاسی ــ به نظر می‌رسد دغدغه و انگیزه اصلی مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی از نگارش تفسیر راهنما بیشتر اجتماعی بوده و هدف ایشان از این تلاش علمی بازگرداندن قرآن به جامعه بوده است.
تفسیر راهنما نوشته مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی است که پس از وفات ایشان این تألیف محل توجهات فراوانی قرار گرفته است؛ نگاه به تفسیر راهنما به عنوان تفسیری معاصر می‌تواند هم پرده از وجه قرآنی یک سیاستمدار کارکشته بردارد و هم ارزش‌های اثری قرآنی را برجسته سازد.
این تفسیر یکی از کارهایی است که به تفسیر موضوعی توجه کرده دغدغه و مسائل جدید را در نظر داشته و راهنمایی برای استفاده پژوهشگران و عموم از قرآن است. مرحوم آیت‌الله هاشمی در دوران زندان خود این تفسیر را نگاشت، اما انتشار آن با همراهی یک تیم تخصصی به پایان رسید و ایده آن به قدری پر ثمر بود که زمینه اثر دیگری به نام فرهنگ قرآن را فراهم کرد.
درباره مؤلف
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی یکی از شناخته‌شده‌ترین چهره‌های ایران معاصر است؛ پر رنگ‌ترین وجه شخصیتی او سیاست‌ورزی است، اما او کارهای قرآنی نیز داشته است؛ وی در دوران جوانی برای تحصیل علوم حوزوی راهی قم شد و از شاگردان برجسته امام خمینی شد و به انقلاب پیوست. چون خانواده‌ای ثروتمند داشت حرکت اسلامی را مورد حمایت مالی قرار داد
در حین این مبارزات بود که بازداشت شد و در حبس به نگارش تفسیر قرآن اقدام کرد؛ او پس از پیروزی انقلاب اسلامی به یکی از برجسته‌ترین سیاستمداران کشور مبدل شد؛ به نوعی که به ریاست مجلس شورای اسلامی، ریاست جمهوری، ریاست مجلس خبرگان رهبری، ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام و بسیاری از مناصب اجرایی دیگر رسید و در این مدت تکمیل آثار قرآنی خود را فراموش نکرد.
انگیزه تفسیر
به نظر می‌رسد مفسر در نگارش این اثر انگیزه‌ای اجتماعی داشته است؛ آیت الله هاشمی در پی آن نیست که به عنوان اثری علمی، تفسیری را بر تفاسیر گذشته بیافزاید، بلکه بر آن است که قرآن را به جامعه بازگرداند او تدوین کلید مفاهیم قرآنی را آرزوی دیرین خود می‌داند و در پی آن است که تحقیق خود را نیز « کلید قرآن» بنامد؛ وی از ابتدای دوران تحصیلش معتقد بوده که قرآن در جامعه مهجور است و بهره‌گیری از آن برای محققان و جویندگان، شهد شفابخش دردهای فردی و اجتماعی ملت اسلام است
صاحب تفسیر راهنما معتقد است که تفاسیر موجود نیازهای امروز را پاسخ نمی‌دهد؛ او بر این باور است که تفاسیری که محققان و دانشمندان اسلامی در هر عصری همپای معارف همان عصر تدوین کرده‌اند، ذخیره‌های گرانبهایی است که در اختیار ما قرار دارد، اما بهره گیری از این منابع، نیازمند صرف وقت و نیروی بسیار است و همواره این نگرانی را برای محقق بر جای می‌گذارد که به همه ابعاد و نظرگاه‌های قرآن دست نیافته است.
دغدغه اجتماعی آیت الله هاشمی و نیز ناکافی دانستن تفاسیر موجود برای دسترسی آسان به مفاهیم قرآنی باعث شد تا این مبارز اسلامی در زندان رژیم پهلوی بر روی قرآن به عنوان کتابی برای زندگی و سیاست معطوف شود. وی با احساس تکلیفی که می‌کند با تمرکز روی «اشرافی‌گری» «صبر» و« جهاد»، 25 جز قرآن را در شانزده ماه و چهار دوره بازداشت حفظ می‌کند.
نمایی کلی از تفسیر
تفسیر راهنما در 21 جلد و به همت بوستان کتاب منتشر شده است؛ این تفسیر چنانچه آمد در زندان نوشته شده است؛ مؤلف که در سلول انفرادی زندان‌های امنیتی رژیم پهلوی موسوم به «کمیته مشترک» در بازداشت بوده و دسترسی به قرآن، قلم و کاغذ نداشته با استفاده از حافظه‌اش قرآن را تفسیر کرده است.
آیت‌الله هاشمی پس از رفتن به سلول‌های عمومی شروع به نگارش تفسیر خود از قرآن می‌کند؛ ابزار کار وی عبارت بوده است از قرآن، تفاسیر مجمع البیان و المیزان، قلم و دفتر 200 برگ. او تفسیر خود را در 20 دفتر نگاشت و با شرایطی دشوار آنها را به بیرون از زندان فرستاد. مؤلف پس از زندان طرح خود را با دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و مرکز فرهنگ و معارف قرآن در میان گذاشت و همین باعث شد تا تفسیر تکمیل شود؛ این تفسیر یکی از چهار‌گانه‌های قرآنی بود که آیت الله هاشمی در پی انجام آن بود؛ فرهنگ موضوعی قرآن( کلید قرآن)، بانک اطلاعات معارف قرآن کریم و تفسیر موضوعی قرآن اضلاع دیگران این چهارگانه بود که تاکنون تنها دو گام اول انجام شده است.
یکی از ویژگی‌های این تفسیر این است که مانند کلیدی برای محققان، موجبات دسترسی سریع به مفاهیم موجود در آیات قرآنی را فراهم می‌کند، دیگر ویژگی این تفسیر ترجمه دقیق آیات است که سعی شده از خطاهایی که گاه در ترجمه‌های دیگر مشاهده شده، محفوظ بماند. برداشت‌های احتمالی، خصوصیت دیگر این تفسیر است؛ تفسیر راهنما به ارائه فهرستی از این برداشت‌ها ذیل هر آیه اقدام کرده که از بخش‌های دیگر تفسیر متمایز شده است؛ مفهوم‌گیری، نمایه‌ها و توضیحات از دیگر ویژگی‌های این تفسیر است
روش کار
روش کار تفسیر را می‌توان اجتهادی دانست؛ زیرا این تفسیر براساس و یا در چارچوب «احادیث» نیست و با اجتهاد در آیات پیش رفته است؛ این تفسیر اجتهادی را می‌توان تفسیر اجتماعی دانست؛ زیرا به موضوعاتی مانند آزادی بیان و ادیان، استکبار، اسیر، اقتصاد، اموال عمومی، امت‌ها، انحطاط، روابط مالی، بین المللی و روابط اجتماعی پرداخته است؛ همچنین روش تفسیر راهنما مبتنی بر اعتماد به ظاهر آیات، توجه به روایات، فهم ارتباط آیات، ساختار ادبی و ذکر شأن نزول است.
مفسر در سرتاسر این تفسیر، حجیت داشتن ظواهر قرآن را مشهود بیان کرده است؛ آیت الله هاشمی روایاتی را که به بیان ظاهر آیات پرداخته‌اند و ابهامی را از آن رفع کرده‌اند، در پایان آیه مربوطه آورده است؛ همچنین تفسیر از ارتباط جمله‌ها و بندهای هر آیه با یکدیگر و از سیاق آیاتی که در مجموعه‌ای مرتبط قرار گرفته‌اند نکته‌های خوبی استخراج کرده است.
دیگر دقت روشی این تفسیر آن است که مؤلف در سراسر تفسیر به ساختار ادبی آیه توجه داشته است و نیز در مواردی که شأن نزولی را معتبر دانسته از آن بهره گرفته است. هرچند تفسیر راهنما جامع تفاسیر پیشین نیست، دیدگاهی را که با برداشت‌هایی که طبق روش تفسیر در راهنما مورد عنایت بوده‌اند را با ذکر منبع نقل می‌کند.
نمونه کار
برای آشنایی بیشتر با شیوه کار مؤلف تفسیر راهنما، به مرور بخشی از آن می‌پردازیم. مؤلف در تفسیر آیه دوم سوره حمد پس از ذکر آیه، نکات عمده آن را که از کلمات آیه منبعث شده است بیان می‌کند.
پیام‌های عمده این آیه عبارت است از همه ستایش‌ها از آن خداوند است. خداوند، سرچشمه و منشأ همه کمال‌ها و زیبایی‌هاست. تنها خداوند ملاک و مدبر همه عالم‌های هستی است. جهان آفرینش متشکل از عالم‌های متعدد، جهان هستی سراسر زیبایی و تدبیر آن نیکو و جمیل است. خداوند روی اختیار جهان را تدبیر می‌کند و در اداره آن جبر و اضطراری ندارد جهان هستی به سوی کمال در حرکت است. تدبیر هم عوالم هستی از سوی خدا دلیل اختصاص همه ستایش‌ها به اوست. عن ابی عبدالله(ع) فی قوله: الحمد الله قال: الشکر لله و فی قوره رب العالمین قال خالق المخلوقین»
تفسیر در ذیل هر یک از پیام‌ها تفسیری فوق، چند خطی را مبنی بر توجیه تفسیر خود، ارائه می‌دهد؛ برای مثال در ذیل « الحمد الله رب العالمین» و اینکه گفته شده است که خداوند از روی اختیار جهان را تدبیر می‌کند و در اداره آن جبر و اضطراری ندارد؛ می‌خوانیم: در صحت اطلاق حمد، علاوه بر زیبایی فعل و صفت، اختیاری بودن فعل و صفت نیز قید شده است؛ یعنی، بر فعل و صفتی زیبا می‌توان حمد کرد که فاعل، آن را از روی اختیار تحقق بخشیده باشد.
در ادامه مفاهیم به کار رفته در این آیه با ارجاع به پیام‌ها بیان می‌شود؛ در ذیل « آفرینش» تدبیر، تدبیر عوالم تکامل، حرکت، زیبایی، عوالم، مالک مورد اشاره واقع شده است؛ در ذیل «حمد» مفاهیم خدا، دلایل خدا تصریح شده است؛ در زیر مجموعه مفهوم خدا اختصاصات، اختیار، خالقیت، ربوبیت و مالکیت مورد تاکید واقع شده است در ذیل «آفرینش» تدبیر، تدبیر عوالم تکامل، حرکت، زیبایی، عوالم، مالک مورد اشاره واقع شده است؛ در ذیل «حمد» مفاهیم خدا، دلایل خدا تصریح شده است؛ در زیر مجموعه مفهوم خدا، اختصاصات، اختیار، خالقیت، ربوبیت و مالکیت مورد تأکید واقع شده است؛ مفهوم روایت، زیبایی، کمال و موجودات از دیگر مفاهیم این آیه است.
انتهای پیام
