وجوه اجتماعی «مسافر ری» / تحقق اهداف هجرت حضرت عبدالعظیم(ع) پس از 12 قرن

بنابر برخی روایات، پانزدهم شوال 252 هجری روزی بود که یکی از مشهورترین و ارجمندترین عالمان و محدثان شیعه، حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)، که نواده امام حسن مجتبی(ع) نیز بودند، پس از تحمل سال‌ها فشار و اختناق حکومت عباسی، در دیار ری چهره در نقاب خاک کشیدند. مزار این امامزاده و عالم جلیل‌القدر طی قرون متمادی به خاستگاه معارف و فرهنگ شیعی تبدیل شد و در پرتو لطف الهی، از برکت ایشان سرزمین ری رشد و آبادی یافت.

همزمان با سالروز وفات ایشان، با حجت‌الاسلام والمسلمین محمد تقدیری، معاون امور روحانیون و حوزه‌های علمیه آستان حضرت عبدالعظیم(ع)، به گفت‌وگو پرداختیم که حاصل آن از نظر می‌گذرد.

ایکنا ــ به نظر می‌رسد جایگاه فقاهت و محدث‌ بودن و ابعاد اجتماعی زندگانی حضرت عبدالعظیم(ع) تحت‌الشعاع امامزاده بودن ایشان نادیده گرفته می‌شود. در مورد این بُعد ایشان توضیح دهید.

تعریف امامزاده کسی است که از جهت نسب، فرزند بلافصل یا با واسطه امام معصوم(ع) باشد، در نتیجه امامزادگان در خانواده‌های اهل بیت(ع) به دنیا آمدند و بزرگ شدند، دو ویژگی مهم داشتند که یکی، انتساب آن‌ها به اهل بیت(ع) و داشتن علم و معرفت بود. لذا مردم به آن‌ها روی می‌آوردند و تبعیت می‌کردند. امامزادگان نیز در این مسیر کرامات و اخلاقیاتی نشان می‌دادند که رابطه مردم با آن‌ها دائماً تقویت می‌شد. ولی در شرایط مختلف، این‌ها کم و زیاد می‌شد یعنی در شرایطی که مردم به مسائل معرفتی نیاز مبرم داشتند، بُعد علمی و فقهی آن‌ها پررنگ می‌شد. اما در شرایطی که مردم بیش از مسائل معرفتی به آرامش معنوی نیاز داشتند، بُعد کرامات و فضیلت‌های اخلاقی آنان تقویت می‌شد و برای مردم، جلوه بیشتری پیدا می‌کرد.

حضرت عبدالعظیم(ع)، فقیه، مجتهد، محدث، مهاجر، مطیع و محبوب ائمه و مردم بودند. صاحب بن عباد، در تعریف شخصیت عبدالعظیم(ع) می‌گوید: ذو ورعٍ و دینٍ، عابدٌ معروف بالامانة، عالم بامور الدین، قائل بالتوحید و العدل، کثیر الحدیث و الروایة. یعنی عبدالعظیم، شخصی پرهیزکار و دیندار بود. اهل عبادت بود و به امانتداری و راستگویی شهرت داشت. به امور دینی دانا بود، توحید و عدل را باور داشت و بسیار حدیث و روایت از اهل بیت(ع) نقل می‌کرد.

برای یادآوری وثاقت و فقاهت حضرت عبدالعظیم(ع) نزد اهل بیت(ع) تنها به یک حدیث از امام هادی(ع) اکتفا می‌کنم که ایشان به اباحماد فرمودند: اذا أشكل عليك شیء من أمور دينك بناحيتك فسأل عن عبدالعظيم بن عبدالله الحسنی واقرأه منّی السّلام؛ یعنی اگر از این به بعد اشکال یا سؤالی  در مورد دینتان در منطقه خودتان(ری) پیش آمد، از عبدالعظیم فرزند عبدالله حسنی سؤال کن و سلام مرا نیز به او برسان.

نکته دوم این است که حضرت عبدالعظیم(ع) دوران پنج امام معصوم(ع) و محضر علمی سه امام را درک کرد. حدود 118 روایت از ائمه(ع) توسط حضرت عبدالعظیم(ع) نقل شده است که نقل تعدادی از آن‌ها مستقیم و نقل برخی دیگر غیرمستقیم و با واسطه بوده است. برای مثال حضرت عبدالعظیم(ع) در نقل روایات باواسطه از ائمه(ع)، حدود 32 شیخ داشته است. مشایخ یعنی کسانی که از امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) برای عبدالعظیم(ع) نقل روایت کرده‌اند. همچنین حضرت عبدالعظیم(ع)، 15 راوی داشته است، یعنی 15 نفر از ایشان نقل روایت کرده‌اند. لذا وجوه محدث بودن و فقیه بودن ایشان بسیار برجسته بود اما به علت شرایط، به مرور بُعد امامزادگی و انتساب ایشان به خاندان اهل بیت(ع) بر دیگر وجوه ایشان غلبه پیدا کرد.

ایکنا ــ ظاهراً این غلبه پس از وفات حضرت عبدالعظیم(ع) انجام شده باشد آنگونه که اکنون پس از گذشت چند قرن، در نظر برخی فقط به امامزادگی ایشان بسنده می‌شود. آیا در زمان حیات حضرت عبدالعظیم(ع) وجوه اجتماعی زندگانی ایشان از سایر وجوه حیات بابرکتشان پررنگ‌تر نبود؟

دقیقاً همینطور است، آن زمان ایشان به طور مخفی به ری آمده بودند، بعد از گذشت مدتی مردم آرام آرام متوجه شدند که ایشان از سامرا آمده است و نمایندگی امام هادی(ع) را داراست. مردم از ایشان به عنوان فقیه و عالِم بهره می‌بردند، طبق روایت تاریخی، هنگامی که ایشان از دنیا رفت، مردم در جیب ایشان، شجره‌نامه‌ای پیدا کردند که نشان می‌داد حضرت عبدالعظیم(ع) از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) است. یعنی مردم در زمان حیات حضرت عبدالعظیم(ع) اساساً امامزاده بودن ایشان را نمی‌دانستند.

حضرت عبدالعظیم(ع) صاحب دو کتاب مهم بوده‌اند که این دو کتاب متأسفانه در طول تاریخ از بین رفته‌اند، یکی از این کتاب‌ها «یوم و لیلة؛ یک شبانه‌روز» نام داشته که در آن درباره اعمال عبادی روزانه دیندار و سبک زندگی دینی سخن به میان رفته بوده است. کتاب دیگر، جمع‌آوری خطبه‌های امیرالمؤمنین(ع) بوده است. یعنی اولین کسی که خطبه‌های امیرالمؤمنین(ع) را حتی پیش از جناب سیدرضی(گردآورنده نهج‌البلاغه) گردآوری کرد، حضرت عبدالعظیم(ع) بود، اما افسوس که از این نسخه‌ها چیزی در تاریخ باقی نمانده است؛ البته گویا اخیراً نسخه‌هایی خطی از آثار ایشان در یمن پیدا شد که فعلاً اطلاعات کامل درباره آن ندارم و باید منتظر بمانیم تا ببینیم چیست.  

ایکنا ــ علت انتخاب ری برای حضور حضرت عبدالعظیم(ع) چه بود؟ شهر ری چه موقعیت استراتژیکی داشت؟

ری در همان ایام به شیخ‌البلاد یعنی پیرمرد شهرها شناخته می‌شد چراکه این شهر شش هزار سال قبل از مسیحیت، قدمت دارد. بیشتر جمعیت ری، برخلاف دیگر نقاط ایران، شیعه بودند و به مسائل معرفتی و فقهی نیاز داشتند. لذا حضرت عبدالعظیم(ع) به نمایندگی از امام هادی(ع) به طور مخفی و به گونه‌ای که حساسیت ایجاد نشود، وارد ری شدند و آرام آرام خود را به مردم معرفی کردند. در آن زمان، جاسوسان دستگاه خلافت عباسی، به شدت به شیعیان و نمایندگان ائمه(ع) سخت می‌گرفتند.

البته برخی نیز معتقدند که حضرت عبدالعظیم(ع) ابتدا به مازندران و دیار علویان رفتند و بعد به ری آمدند، گرچه این احتمال تاریخی نیز مطرح است اما مشهور همان است که ایشان مستقیم از سامرا به ری آمدند.

ایکنا ــ آیا اعزام نمایندگان ائمه(ع) به نقاط مختلف مثلاً اعزام حضرت عبدالعظیم(ع) به ری زمینه‌سازی برای غیبت امام معصوم(ع) در جامعه محسوب می‌شد؟

بله، بحث وکالت از دوران امام کاظم(ع) آغاز شد. عده‌ای از یاران ائمه(ع) به عنوان وکیل از طرف ایشان به نقاط مختلف بلاد اسلامی اعزام می‌شدند، این وکلا معمولاً به هر شهری که می‌رفتند، بعد از مدتی، بحث و درس و پایگاه علمی راه می‌انداختند که معرفت دینی به شکل درون‌زا از شهر مورد نظر رشد کند. همه این اقدامات به نوعی زمینه‌سازی در جامعه اسلامی برای غیبت امام معصوم(ع) نیز محسوب می‌شد و از این رهگذر، حضور حضرت عبدالعظیم(ع) در ری، با مهدویت نیز پیوند می‌خورد.

ایکنا ــ در مورد آثار و برکات مرقد حضرت عبدالعظیم(ع) برای مردم ری و تهران و بلکه ایران چه نکاتی حائز اهمیت است؟

کلاً امامزادگان به دلیل انتسابی که به اهل بیت(ع) دارند یا به جهت علم و معرفتی که دارا بوده‌اند، در شهرهای خود عزیز بوده‌اند. اگر بیشتر امامزادگان شهید شده‌اند، این شهادت تقصیر مردم نبوده است بلکه مأموران و جاسوسان دستگاه خلافت این کار را انجام می‌دادند. مثلاً مراسم قالی‌شویان در مشهد اردهال کاشان بلافاصله پس از شهادت امامزاده‌ای که در آنجا مدفون است، توسط مردم کاشان انجام شد و این یعنی دل مردم با امامزادگان بود. لذا وقتی مردم به امامزادگان علاقه داشتند، پایگاه‌های آنان محل مراجعه مردم می‌شد. پس از وفات یا شهادت امامزادگان نیز مرقد آن امامزاده، به پایگاه عبادی و اجتماعی تبدیل می‌شد.

شهر ری بارها با سیل و حمله دشمن( مثلاً مغول‌ها) تخریب شده است، هر بار که این شهر تخریب شد، مردم بار دیگر منزل خود را از کنار قبر حضرت عبدالعظیم(ع) می‌ساختند و مرقد آن حضرت را سر و سامان می‌دادند. یعنی هر بار که ری تخریب شده است، مردم بار دیگر تمدن و شهرنشینی را با محوریت قبر مطهر عبدالعظیم حسنی(ع) از سر گرفته‌اند. لذا یکی از اسامی حرم حضرت عبدالعظیم(ع)  در تاریخ، «ام‌القری؛ مادر شهرها» است.  این لقب در قرآن کریم تنها برای مکه مکرمه به کار رفته است.

این نکته را بیان کردم تا تأکید کنم که حرم حضرت عبدالعظیم(ع) از قدیم‌الایام برای مردم محوریت داشته و مرکز آرامش و پناه بوده است. همین حالا، دفاتر مشاوره حرم، طبق آمار بیشترین میزان رجوع و اعتماد مردم را نسبت به سایر کلینیک‌های روانشناسی شهر ری دارا هستند. بسیاری از مراجعان، فضای معنوی حرم حضرت عبدالعظیم(ع) را در آرامش روحی خود مؤثر می‌دانند و اگر مشاور و متخصص مستقر در دفاتر حرم برای آن‌ها تجویز و توصیه‌ای کند، صحبت ایشان را از صمیم قلب می‌پذیرند و عمل می‌کنند در حالی که شاید همین تجویز را جای دیگر هم برای او انجام داده باشند، اما شخص نپذیرفته باشد.

مردم ری آنقدر از زیارت بارگاه حضرت عبدالعظیم(ع)، برکت در زندگی خود احساس کرده‌اند که لقب «سیدالکریم» را به ایشان داده‌اند، در حالی که می‌دانیم چنین لقبی در زمان ائمه(ع) برای ایشان وجود نداشته است. در طول تاریخ معاصر به خصوص در دوران مشروطیت، وقتی مردم از ظلم و ستم به ستوه می‌آمدند به حرم حضرت عبدالعظیم(ع) پناه می‌آوردند و در آنجا تحصن می‌کردند.

ایکنا ــ تعبیر «قبله تهران»، که مقام معظم رهبری برای آستان حضرت عبدالعظیم(ع) به کار برده‌اند، چه معنا و ابعاد اجتماعی‌ای دارد؟

مقام معظم رهبری از حرم حضرت عبدالعظیم(ع) به قبله تهران تعبیر کرده‌اند. قبله نماز که جای دیگر است پس منظور از این قبله چیست؟ قبله در این جا به معنای اقبال و توجه است، یعنی مردم تهران باید روی خود را به سمت این حرم شریف قرار دهند، شخصیت حضرت عبدالعظیم(ع) را الهام‌بخش سبک زندگی دینی خود و حرم مطهر ایشان را محور فعالیت‌های عبادی، فرهنگی و اجتماعی قرار دهند.

این مقصود در سال‌های اخیر، بهتر از قبل در حال تحقق است. طی سالیان اخیر، سالیانه حدود 12 میلیون زائر از نقاط مختلف ایران و بلکه خارج از کشور به زیارت بارگاه ملکوتی حضرت عبدالعظیم(ع) مشرف می‌شوند. یکی از فعالیت‌های مهم که به همت آستان مقدس انجام شد، برپایی کنگره حضرت عبدالعظیم(ع) در اوایل دهه 80 شمسی بود که طی آن، مقالات و کتاب‌های بسیاری درباره شخصیت ایشان جمع‌آوری و در 28 جلد منتشر شد. این اقدام موجب شد که مطالب مربوط به حضرت عبدالعظیم(ع) در تاریخ، جمع‌آوری و منسجم شود و معرفی شخصیت ایشان به جامعه اسلامی، بهتر از قبل، انجام گیرد.

از زمانی که آیت‌الله ری شهری، تولیت حرم را عهده‌دار شدند، دانشکده علوم حدیث در ذیل حرم راه‌اندازی شد که به دلیل تناسبش با شخصیت محدث حضرت عبدالعظیم(ع)، منشأ برکات بسیاری شد. همچنین حوزه علمیه(در دو بخش بانوان و آقایان) توسعه یافت. مرکز نجوم و مرکز رصد و آسمان‌نما نیز امروز به فعالیت‌های بسیار تخصصی و جذاب می‌پردازد، بیشتر افراد گروه‌هایی که کار استهلال را انجام می‌دهند، در دوره‌های این مرکز تربیت شده‌اند. مرکز آموزش قرآن کریم نیز به تربیت حافظان و قاریان می‌پردازد و فعالیت‌های قرآنی آن، جزء فعالیت‌های شاخص قرآنی در سطح کشور است. همچنین کتابخانه آستان نیز 50 هزار جلد کتاب دارد که محل رفت و آمد محققان و دانشجویان است. فعالیت‌های فرهنگی گوناگون شامل سخنرانی‌ و دعاخوانی نیز در مناسبت‌های مختلف مذهبی برپا می‌شود، همچنین نماز جمعه شهر ری، در جوار حرم ملکوتی حضرت عبدالعظیم(ع) اقامه می‌شود.

اخیراً نیز پیاده‌روی جاماندگان اربعین که از نقاط مختلف تهران به ویژه از میدان امام حسین(ع) به سمت حرم حضرت عبدالعظیم(ع) انجام می‌شود، توجه مردم به این بارگاه نورانی را بیشتر کرده است. همه آنچه عرض کردم، گوشه‌ای از فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی آستان حضرت عبدالعظیم(ع) است و به نظر من، این خدمات، همان چیزی است که حضرت عبدالعظیم(ع) به خاطر آن به ری عزیمت کردند. یعنی ایشان برای ترویج علم و فرهنگ و معارف اهل بیت(ع) به این دیار پا نهادند و بعد از وفات نیز، حرم مطهر ایشان این کارکرد را برای مردم ادامه داد.