مروری بر مهم‌ترین ویژگی‌ها و منابع کتاب «صیدنه»
محمدابراهیم ذاکر، پژوهشگر متون اسلامی و مترجم کتاب «الحاوی فی الطب» زکریای رازی به ارائه توضیحاتی در زمینه مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب «صیدنه»، نوشته ابوریحان بیرونی و منابعی پرداخت که برای نگارش این کتاب داشته است.
به گزارش ایکنا؛ نشست بزرگداشت ابوریحان بیرونی، امروز دوازدهم شهریورماه به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و به صورت مجازی برگزار شد و در ادامه متن صحبت‌های محمدابراهیم ذاکر، پژوهشگر متون اسلامی و مترجم کتاب «الحاوی فی الطب» زکریای رازی، از نظر می‌گذرد؛
ابوریحان بیرونی در شهریور 352 در خوارزم زاده شد و آذر 427 در شهر غزنی، در سن 75 سالگی از دنیا رفت. یکی از بزرگترین اندیشمندان پارسی‌زبان، داروشناس، فیلسوف، ریاضی‌دان و همه‌چیزدان بود. چیرگی او بر دانستن زبان‌های خارجی مانند عربی و ... بالا بود. آگاهی وی از زبان‌های یونانی باستان هم اندک نبود. دانش گسترده او در زمینه‌های گوناگون از یکسو و توانایی او در دانستن چندین زبان و گویش و گردشگری او با سپاه محمود غزنوی در سراسر شبه‌قاره هند از سوی دیگر، انگیزه‌ای شد تا ده‌ها کتاب در رشته‌های مختلف بنگارد.
او نام 113 کتابش را در کتاب «رساله البیرونی فی فهرست کتب الرازی» آورده که در سال 427 و در سن 67 سالگی نوشته شده است. تبریزی پس از او، آن را تا 138 اثر بازگو می‌کند. یکی دیگر از دانشمندان ازبک نزدیک به 150 کتاب را به او نسبت می‌دهد. کتاب صیدنه او یکی از گران‌بهاترین منابع داروشناسی است که در اوج شکوفایی تمدن ایران‌زمین در خاور ایران به نگارش درآمد. بسیار منسجم و مرتب است و ویژگی‌های بیش از هزار داروی تکی، کانی، گیاهی و جانوری را گزارش داده است.
همچنین چگونگی فراهم‌آوری، انبار کردن و کاربرد هریک را بازگو کرده است. این کتاب به شناخت داروهای تکی و ساده از منظر جنس و نوع، از منظر اینکه آیا پرورشی هستند یا خودرو و از منظر اینکه هر بخش گیاه مانند ریشه و ... چه مقدار نیرو دارد، می‌پردازد و به ما کمک می‌کند و اینکه نشان می‌دهد بهترین گزینش برای کاربرد در ساختار داروهای مرکب چطور باید انجام شود. پس شناخت داروهای تکی در گام نخست، بسیار ارزشمند است.
شیوه او گزاره کردن نام داروها در زبان‌ها و گویش‌های مختلف اعم از عربی، فارسی، یونانی و ... است. افزون بر آن، از ضرب‌المثل‌های عربی و سرودهای عرب از پیش از اسلام به عنوان گواه برای نام و معنی برخی از شناسه‌ها استفاده می‌کند و شاید بتوان گفت بیش از پنج هزار واژه مترادف برای حدود هزار دارو ردیابی می‌کند. تنوع دارویی از یکسو و گوناگونی نام آنها در زبان‌های مختلف، بسیاری از پزشکان و داروسازان را از بهره‌وری بجا از سودمندی‌های راستین داروها دور می‌کند، بویژه هنگامی که نام دیگری داشته باشند یا یک واژه برای چندین دارو گذاشته شود که داستان شناسایی را دشوارتر می‌کند. از طرفی اقدام به ریشه‌یابی واژه‌ها و برابریابی برای هریک در زبان‌های گوناگون و گویش‌های مختلف رایج در آن زمان کرده است.
این ویژگی پس از هزار سال برای پژوهشگران تاریخ علم، بویژه پزشکی و ادبیات بسیار ارزشمند است. در پیش‌درآمد کتاب میگوید، شایسته بازگو کردن سودمندی‌های هر دارو نیستم، بنابراین زان‌سوی رازی و پزشکان دیگر در کسوت یک اندیشمند طبیعی‌دان، گیاه‌شناس، جانورشناس و زبان‌شناس به گزاره کردن ویژگی‌های شکلی مانند مزه، بو و کیفیت‌های دیگر فیزیکی داروها می‌پردازد. زیستن‌گاه و رستن‌گاه را بازگو می‌کند و میگوید چه جایگزین‌های مناسبی برای اینها وجود دارد. البته در برخی از جاها و شناسه‌ها، سودمندی‌های درمانی داروها را نیز بیان می‌کند.
بیرونی معتقد است، داروسازان به دو هدف نیازمند دانش داروسازی هستند؛ یکی هدف حذف که برای زمانی است که داروساز مجبور می‌شود به دلیل نبود یک داروی ساده، داروی ترکیبی را کنار بگذارد که میگوید این حق وجود ندارد. میگوید آن داروی ساده را کنار بگذارید. بدون آن، داروی ترکیبی، نیروی کمتری دارد و برای زنده نگه داشتن بیمار بسنده است و میگوید وقتی یک اندام در تن نباشد، بقیه اندام‌ها جای او را پُر می‌کنند.
هدف دیگر، تبدیل است. تبدیل، کارآمدترین اقدام در تهیه داروهای ترکیبی است که یکی تبدیل در نوع است و یکی در جنس. داروهای تکی که رویش‌ها و رستن‌گاه‌های مختلفی دارند و چنانچه دارویی در شیراز رویش یافته باشد، ممکن است نیرویش بیشتر از آنی باشد که در رشت رشد کره است، لذا طیف گسترده خوب تا بد را دارند و میگوید اگر داروی خوب در دسترس نبود، از بد هم می‌توانید استفاده کنید، هرچند اندکی خوبی را باید داشته باشد، یا در مورد بخش‌های گیاه می‌توان جایگزینی صورت داد.
تبدیل در جنس، وقتی است که داروی تکی نباشد و ناگزیر است داروی هم‌نیرو با آن را از نظر نیرو پیدا و جایگزین کند. بیرونی انگیزه نگارش کتاب را تکمیل کردن نوشته‌های رازی در زمینه داروسازی مطرح می‌کند و تقریباً 10 کتاب رازی را به عنوان منبع ذکر می‌کند.
این کتاب در اواخر دوره زیستی بیرونی نگارش یافته شده است و این ارادت ویژه بیرونی به رازی را نشان می‌دهد که در دو جا آن را اثبات می‌کند؛ یکی در نوشتن رساله فهرست و یکی هم در این رساله صیدنه که حدود هفتاد سالگی نوشته است. در نوشتن هر دو رساله، در اوج بلندآوازگی بوده و از طرفی نگران است که نکند سیبل دشمنان رازی شود و او را متهم به پیروی از گرایش‌های مادی‌گرایانه کنند، اما با این حال کار خودش را انجام داده است. وی از نویسندگان دیگر ایران، یونان و مصر هم استفاده کرده است. برخی از منابع او نیز در دسترس نیست و نمونه‌اش کتاب المشاهیر ابویوسف است و لذا بررسی منابع صیدنه، همانند دایره المعارف بزرگ پزشکی «الحاوی فی الطب»، نقش رمزگشای نام نویسندگان گمنام را دارد.
انتهای پیام
