روضه‌های خانگی؛ رسانه‌ای سنتی برای اجتماع دینی/ گذر از منبر به ممبرهای مجازی

به گزارش ایکنا، با ظهور ویروس خرد و کوچک، ولی عالم‌گیر کرونا، پرسش‌های متعددی درباره نسبت دین و جامعه در جهان کرونازده مطرح شده است؛ پدیده‌ای مانند کرونا چه تأثیری بر جوامع بشری به‌ویژه دینداری در این جوامع خواهد گذاشت؟ کرونا و مناسک اجتماعی یکی از کلیدواژه‌های پرتکراری است که این روزها در مجامع علمی کشور بدان پرداخته می‌شود؛ به ویژه در زمینه تقابلی که این ویروس با محافل مذهبی پیدا کرده و بسیاری از این جلسات را به تعطیلی کشانده است.

در شرایطی که کرونا موجب محدود شدن بسیاری از مراسم و مناسک شده است، برخی بر این باورند که برخی اشکال قالب‌های سنتی دین‌ورزی و عزاداری رونق بیشتری خواهند گرفت؛ برای مثال یکی از راه‌های مناسب برای اجرای مناسک عزاداری محرم که سابقه فرهنگی هم دارد، پرداختن به روضه‌های خانگی است. در همین راستا با سیدمحمود نجاتی حسینی، دین‌پژوه و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی و مدیرگروه دین انجمن انسان‌شناسی ایران، گفت‌وگو کردیم. وی معتقد است که روضه اساساً به عنوان یک رسانه در جامعه سنتی انجام رسالت می‌کرد، اما امروزه شاید در خانه انجام شود، اما انتشار آن به صورت اینترنتی و در فضای مجازی انجام می‌شود. در ادامه مشروح گفت‌وگو با وی را می‌خوانید.

ایکنا ـ سه واژه محرم، روضه، امام حسین چه احساسی را در شما ایجاد می‌کنند؟

هنگام شنیدن این واژه‌ها اول برحسب کشش آنها، دوم زمان شنیدنشان و سوم نوع حسی که در ما ایجاد می‌شود درباره آنها قضاوت می‌کنیم. به عبارت ساده‌تر وقتی واژه‌ها را می‌شنویم بسته به اینکه در چه فضای فرهنگی – اجتماعی یا حتی نوستالژیکی هستیم یا در آن لحظه چگونه می‌اندیشیم و... واژه‌ها برای‌مان معنایی دارند. بنابراین شاید واژه‌ها برای همه بار معنایی یکسانی نداشته باشند. طبیعتاً همه هم برداشت یکسانی از آنها ندارند، اما این واژه‌ها یعنی محرم، روضه و امام حسین(ع) و ... را با توجه به اینکه دستی در دین‌پژوهی دارم، به عنوان مدرس و محقق و معلم، من را به فضای اسلام شیعی وارد می‌کنند. یعنی برای من بار معنایی شیعی دارند، بار معنایی مانند ایثار، شهادت، ازخودگذشتگی و آزادگی. در واقع این واژه‌ها یک طیف مفهومی روی منظومه معرفتی من را تشکیل می‌دهند که اجزا و عناصر یک گفتمان هم هستند. در دین‌پژوهی، شیعه‌پژوهی و  اسلام‌پژوهی و از همه اینها مهم‌تر آنچه اخیراً ذهن من را به خود مشغول کرده است که من آن را حسین‌پژوهی می‌نامم، این واژه‌ها من نوعی دین‌پژوه را که پروژ‌ه‌ام حسین‌پژوهی است به سمت حسین‌پژوهی می‌برد.

ایکنا ـ این روزها روضه‌های خانگی مطرح است و می‌گویند در شرایط کرونا روضه‌های خانگی تقویت شود. آیا اساساً نیازی است که روضه‌های خانگی ترویج پیدا کنند؟ این اتفاق خواهد افتاد یا نه؟

همیشه بحث این بود که اجتماع دینی نیازمند رسانه‌های دینی خاص خودش است. این بحث را قطعاً شنیده‌اید که در نظام ارتباط دینی یک‌سری پلتفرم‌هایی وجود دارد. در اجتماع سنتی، که بخشی از زندگی من هم به دلیل اینکه متولد دهه چهل هستم در همین اجتماع گذشته است، به ویژه در نوع شیعی آن، رسانه‌های دینی سنتی وجود داشتند. یعنی به همان معنایی که همه امروزه از رسانه متوجه می‌شوند؛ یعنی پلتفرمی که هدفش رساندن یک پیام است. حالا ما رسانه‌های عرفی داریم که هدفشان رساندن پیام‌های عرفی است یا رسانه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و یک سری رسانه‌های دینی با فرمت دینی داریم که رسالتشان رساندن پیام‌ها و مضمون‌های دینی است. من روضه را از این وجه می‌بینم؛ یعنی روضه را در اجتماع سنتی می‌بینم. منظورم اجتماع قبل از انقلاب است، چرا که الان نمی‌توانیم بگوییم اجتماع سنتی داریم، بلکه اجتماع نیمه‌سنتی یا شبه‌مدرن داریم.

در جامعه و اجتماع دینی قبل از انقلاب و در جماعت‌های دینی (که اصطلاح جدیدتری است و «ترنر» آن را به کار می‌برد)، روضه خودش یک جماعت است که در آن آدم‌هایی با فضایی خاص، مقطعی خاص و دوره زمانی خاصی دور هم جمع می‌شوند تا راجع به یک موضوع که معمولاً سیره و سنت و زندگی تراژیک امامان شیعه(ع) به ویژه امام حسین(ع) است روضه دارند و حضرت امیر(ع) کمتر روضه دارد. اما حضرت امام حسین(ع)، رقیه و ... روضه دارند، زیرا شهادت و مرگ غم‌باری داشتند. بنابراین من به روضه به عنوان یک دین‌پژوه از این منظر نگاه می‌کنم؛ یعنی به عنوان یک رسانه سنتی برای اجتماع دینی نگاه می‌کنم، اما به موازات تحولاتی که در جامعه مانند اینترنتی شدن و رسانه‌ای شدن افتاده است، طبیعتاً رسانه‌های سنتی مانند رسانه دینی هم متحول شده‌اند. بنابراین روضه و منبر که یک رسانه سنتی بودند، تغییر شکل داده‌اند به روضه‌های اینترنتی و ... تبدیل شده‌اند.

ممکن است در خانه‌ها روضه تشکیل شود، اما صدا و تصویر آن می‌تواند در شبکه‌های اجتماعی و اینترنت پخش شود. همان طور که می‌دانید اینها بیشتر بار انسان‌شناسی دینی دارند تا جامعه شناسی، چون روضه به مفهوم یک اجتماع مفهومی بسیار عاطفی و احساسی و عقلانیت‌گریز دارد، برخلاف مفهوم جامعه (Society) که ما در جامعه‌شناسی داریم؛ بنابراین من از واژه انسان‌شناسی دین برای اینها استفاده می‌کنم. امروزه روضه‌های خانگی از منبر و ... بالاتر رفته‌اند و به قول یکی از دوستان امروز از منبر نباید صحبت کرد، بلکه باید از ممبر سخن گفت. یعنی اینها روضه‌هایشان را به یک گروه تبدیل می‌کنند و حتی شنیده‌ام که به گروه‌های خانوادگی تبدیل می‌شوند و از آن به عنوان یک جماعت دینی استفاده می‌کنند. اما اینکه چه ارزیابی از اینها می‌توان داشت، همانطور که می‌دانید در انتقال پیام هر چقدر رسانه دینی بتواند هنرمندانه‌تر، ادیبانه‌تر، عقلانی‌تر و فنی‌تر کار کند و مستندتر باشد، طبیعتاً می‌تواند پیام‌های درستی را بفرستد، درست اطلاع‌رسانی کند، آموزش دینی بدهد یا به تعبیر جامعه‌شناسان دینی می‌تواند کارکردهای دینی مناسبی داشته باشد.

اگر به صورت خیلی ساده، سنتی و  پر از خرافات و اطلاعات ناقص انجام شود آن موقع پیام‌ها را مخدوش می‌کند. از این منظر به ویژه روشنفکران و روشنگران دینی خیلی با روضه‌های سنتی بر سر مهر نیستند. چون معتقد نیستند که رسانه دینی خوبی برای انتقال پیام‌های دینی و به ویژه پیام دینی عالی و متعالی هستند. مثلاً یکی از انتقادات جدی به این جماعت‌های دینی این بود که تحریف در آن زیاد است. بحث تحریفات عاشورای مرحوم مطهری یا بحث‌هایی را که دیگران به ویژه شریعتی داشتند دنبال کنید، هرچند شریعتی خیلی به مفهوم روضه نمی‌پردازد. بیشتر بحث این بود که درباره نوع خاصی از تشیع که او آن را تشیع صفوی می‌نامد بحث می‌کند.

تا جایی که اطلاع دارم به مرور زمان فراوانی خواندن روضه خانگی حتی به شکل سنتی آن کمتر شده است. شما اگر آمار آن را جستجو کنید، هر چند ممکن است دقیق نباشد، اما پیدا می‌کنید. قبل از کرونا خیلی ریزش داشت. شاید به این خاطر باشد که اولاً روحانیون مشغله‌های دیگری دارند. ثانیاً به نظر می‌رسد که با احتیاط می‌گویم که یک نوع سکولاریزم خزنده و عجیبی شکل گرفته است که کلا این مراسم سنتی و رسانه‌های آن را پسند نمی‌کند و آنها را ضد عقلانیت و ضد مدرنیته می‌داند.

در شهر بزرگی مانند تهران و شهرهای بزرگ دیگر به نظر می‌رسد این نوع مراسم با ریزش مواجه شده است. بعد از کرونا ارتباطی هم با سکولاریزم نداشت بلکه رعایت پروتکل‌های بهداشتی حتی بر روضه‌های خانگی به احتمال قوی خیلی تاثیر گذاشته و آنها را خیلی محدود کرده و بیشتر شاید به سمت روضه خانگی‌های اینترنتی کشیده است. مانند اتفاقی که در دهه محرم رخ داد و هیئت‌های اینترنتی به راه افتاد و از آن جماعتی که در یک فضای اجتماعی فیزیکی و ... وجود نداشت خبری نبود. طبیعتاً روضه هم همینطور شد.

ایکنا ـ تجاربی در زمینه روضه دارید؟

به دلیل اینکه از نسل دهه چهل هستم هم مکتب رفته‌ام و هم روضه دیده‌ام. در تمام روضه‌های مقطعی که در خانواده سنتی ما که روحانی هم بودیم (پدر بزرگم روحانی بود) برگزار می‌شد. انواع و اقسام روضه‌ها را تجربه و در آنها شرکت کرده‌ام. البته همه اینها به قبل از انقلاب برمی‌گردد و خاطرات خیلی خوبی از آنها دارم؛ یعنی بخشی از خاطرات کودکی‌ام که موجب علاقه به دین و بعداً به دین‌پژوهی شد ناشی از تجربه حضور در این فضاهای مذهبی مانند روضه بود که در دهه پنجاه اوج برگزاری این جماعت‌ها بود و خوشبختانه تحقیقات زیادی هم در این مورد انجام شده؛ یعنی تجربه زیسته‌ام است و هرچقدر جلوتر آمده‌ام این تجربه کمتر شده است چون کمتر حضور پیدا کرده‌ام، اما همچنان وقتی به رسانه دینی می‌پردازم روضه در ذهنم هست، هرچند هنوز فرصت نشده که کار پروژه‌ای خوبی در این باره انجام دهم.