نفی اقتصاد اسلامی ناشی از تفکیک قائل نشدن میان مکتب، نظام و علم اقتصاد است
استاد بازنشسته دانشگاه خوارزمی اظهار کرد: اسلام دارای مکتب اقتصادی است اما علم به معنای خاص یک پدیده جدید است و البته کیفیت تولید، توزیع و مصرف را برای ما بهینه کرده است. خوب است این علم را تقویت کنیم چراکه اسلام بر فراگیری علوم جدید تأکید کرده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا مصطفی‌پور، استاد بازنشسته دانشگاه خوارزمی، در گفت‌وگو با ایکنا، به بیان نکاتی درباره علمی بودن یا نبودن اقتصاد اسلامی پرداخت و اظهار کرد: سه مقوله در حوزه اقتصاد وجود دارد که باید تفکیک شوند؛ یکی علم اقتصاد است که با هست‌ها یعنی رابطه علی و معلولی بین پدیده‌های اقتصادی سر و کار دارد و حوزه تولید، توزیع و مصرف را مورد بررسی قرار می‌دهد. در زمینه تولید باید برنامه‌ریزی داشته باشیم تا کالا و خدمات مورد نیاز عرضه شود. در زمینه توزیع و مصرف هم همین‌گونه است. در واقع کار علم اقتصاد کشف رابطه بین پدیده‌های اقتصادی است.
بیشتر بخوانید:
- مشی پیامبر(ص) طرد سایر نظامات اقتصادی نبود / علم مستقلی به نام «اقتصاد اسلامی» نداریم
- تجربه ناموفق چهل‌ساله و بسندگی به فقه؛ ادله مخالفان اقتصاد اسلامی
وی افزود: یک نظام یا سیستم اقتصادی هم وجود دارد که مجموعه امور اقتصادی را به گونه‌ای تنظیم می‌کند که نتیجه بگیریم در چه سیستمی، چه مقدار و برای چه تولید کنیم. به همین علت است که به نظام اقتصادی سوسیالیسم، کاپیتالیسم و نظام اقتصادی اسلامی اشاره می‌شود که نه سرمایه‌داری است که بر اساس رقابت آزاد و استثمار و اهداف منفعت‌گرایانه مادی شکل می‌گیرد و نه سوسیالیستی است که مالکیت متعلق به دولت باشد و بر سیستم تولید، توزیع و مصرف نظارت و کنترل داشته و در واقع مالکیت اشتراکی باشد.
جایگاه مالکیت در اسلام
مصطفی‌پور با اشاره به مقوله مالکیت در اسلام ادامه داد: اسلام در مقام نظام اقتصادی، برای محترم بودن مالکیت شرایطی را در نظر گرفته است. مثلاً می‌گوید یکی از راه‌های کسب درآمد، تولیدات کشاورزی صنعتی یا ارائه خدمات است اما حقوق کسی نباید ضایع شود و زندگی دنیوی و اخروی کسی هم خراب نشود لذا می‌گوید قاعده لاضرر باید حاکم شده تا تولید شما نه منشأ ضرر برای خودتان و نه برای دیگران باشد.
استاد بازنشسته دانشگاه خوارزمی یادآور شد: خداوند در قرآن کریم نیز می‌فرماید به راحتی نمی‌توان مال را از مالیت دیگران درآورد مگر اینکه با تجارت یا با رضایت باشد. در قرآن کریم در آیه 29 سوره نساء آمده است: « َا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ ۚ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا؛ ای اهل ایمان، مال یکدیگر را به ناحق مخورید مگر آنکه تجارتی باشد که از روی رضا و رغبت کرده (و سودی برید)، و یکدیگر را نکشید، که البته خدا به شما بسیار مهربان است». این یک اصل در رابطه با سیستم اقتصاد اسلامی است.
وی بیان کرد: در اسلام در مورد ربا بسیار سرسختانه عمل شده و قرآن کریم اعلام کرده است کسب درآمد با گرفتن مبلغ اضافی ممنوع است. برخی می‌گفتند چه فرقی بین ربا و معامله وجود دارد که قرآن در این رابطه فرموده بیع حلال و ربا حرام است. در فقه ما قاعده دیگری به نام غَرَر وجود دارد که براساس آن نباید چیز مجهولی را خریداری کرده یا بفروشیم پیامبر اسلام(ص) هم چنین چیزی را نهی کرده است. قواعد دیگری نیز در اسلام در زمینه چگونگی مالکیت وجود دارد.
حجت‌الاسلام مصطفی‌پور گفت: در قانون اساسی ما هم به سه نوع مالکیت فردی، تعاونی و عمومی اشاره شده است. بنابراین در اسلام با مالکیت سرمایه‌داری افسارگسیخته موافقت نشده است. همه اینها در سیستم اقتصادی جای می‌گیرد از سوی دیگر مبنای نظام اقتصادی اسلام، توحید و خدامحوری با هدف تأمین نیازهای جامعه و با رعایت قوانین الهی است.
توصیه‌های اسلام درباره تولید، توزیع و مصرف
این صاحب‌نظر اقتصاد اسلامی افزود: علاوه بر این در رابطه با توزیع و مصرف نیز محدوده‌ای وجود دارد مثلاً احتکار، اسراف و زیاده‌روی ممنوع شده است. وقتی از مصرف صحبت به بیان می‌آید انسان از تکاثر بر حذر داشته شده است. مقوله سوم در اقتصاد، مکتب است. مکتب نیز یک جهان‌بینی دارد که پایه آن مکتب را شکل می‌دهد. در مکتب، باید و نبایدهایی وجود دارد. به قول مرحوم شهید صدر مکتب اقتصادی داریم اما علم اقتصاد اسلامی نداریم.
استاد بازنشسته دانشگاه خوارزمی افزود: اینها مسائلی هستند که در مجموعه آموزش‌های دینی وجود دارد لذا معتقدم برخی افراد بر اساس عدم تصور صحیح از این موضوع مطالبی را بیان و اقتصاد اسلامی را نفی می‌کنند. البته در مکاسب فقط از راه‌های درآمد مشروع و نامشروع صحبت می‌شود و از مواردی نظیر مالکیت صحبت نشده ولی وقتی می‌خواهند بیع را تعریف کنند گفته می‌شود بیع به معنای دادن یک مال به دیگری و دریافت مبلغی یا جنسی در مقابل آن است که البته زیاده‌ای هم نباید گرفته شود.
وی تأکید کرد: از سوی دیگر تمام شرایط خریدار و فروشنده و مبیع یعنی کالایی که معامله می‌شود و فسخ معامله مورد اشاره قرار گرفته است. اگر هم داد و ستدی بخواهد تحقق پیدا کند بدون ملک نمی‌شود لذا معلوم می‌شود که مالکیت در اسلام یک اصل است. البته کیفیت و انتقال آن شرایطی دارد که باید آن را با توجه به آموزه‌های دینی مورد توجه قرار دهیم.
تفاوتهای اقتصاد اسلامی با سرمایه‌داری و سوسیالیسم
مصطفی‌پور گفت: اقتصاد سرمایه‌داری مبنا را بر رقابت آزاد می‌گذارد. لیبرالیسم بدین معنا است که فرد در تولید، مصرف و توزیع آزاد باشد و این رقابت است که می‌تواند بازار را کنترل کند. البته ما مخالف رقابت نیستیم اما اسلام اجازه نمی‌دهد برای کسب سرمایه هر راهی را بروید و در واقع برای آن حدودی را تعیین کرده است. این حدود به مکتب اقتصادی ما مربوط است لذا اقتصاد اسلامی با نظام سرمایه‌داری یکی نیست. از طرف دیگر اقتصاد اسلامی با نظام سوسیالیستی هم متفاوت است که همه چیز در اختیار دولت باشد.
این کارشناس اقتصاد اسلامی تأکید کرد: البته برخی موارد همانند انفال، خمس و زکات، در اختیار دولت اسلامی است تا برای اداره جامعه مورد استفاده قرار دهد. بنابراین درست است که علم اقتصاد اسلامی نداریم اما نظام اقتصاد اسلامی داریم چراکه چارچوب‌های آن در قرآن کریم اشاره شده است، لذا باید در چارچوب همین جهان بینی بررسی کنیم که در کجا ایستاده‌ایم.
حجت‌الاسلام مصطفی‌پور در پایان گفت: مجموع این موارد نشان می‌دهد که ما مکتب اقتصاد اسلامی را دارا هستیم اما علم به معنای خاص یک پدیده جدید است و البته کیفیت تولید، توزیع و مصرف را برای ما بهینه کرده است. خوب است این علم را نیز تقویت کنیم چراکه اسلام هم بر فراگیری علوم جدید تأکید کرده است. البته برخی از آقایان معتقدند که ما می‌توانیم علوم انسانی اسلامی داشته باشیم که یکی از مصادیق آن علم اقتصاد اسلامی است اما چارچوب‌های آن را روشن نکرده‌اند.
انتهای پیام
