تعریف حقوق بر پایه نفع همگانی؛ اشتراک دیدگاه علامه طباطبایی و جان فینیس

به گزارش خبرنگار ایکنا، همایش «اندیشه‌های فقهی و حقوقی علامه طباطبایی» صبح امروز دوشنبه ۲۶ آبان‌ماه با حضور حسین سلیمی، رئیس دانشگاه علامه طباطبایی؛ آیت‌الله سیدمصطفی محقق‌داماد، عضو فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی؛ محمد حسین بیات، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی؛ کاووس روحی‌برندق، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس؛ سجاد افشار، عضو هیئت علمی گروه حقوق دانشگاه آزاد اسلامی؛ علی عابدی رنانی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و تعدادی از اساتید دانشگاه به صورت وبیناری برگزار شد. در ادامه متن سخنان علی عابدی رنانی، عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی را می‌خوانید:

بحث ادراکات اعتباری علامه طباطبایی بسیار مهم است، هرچند که ایشان به صورت اجمال مطرح کردند و نیازمند توسعه است. بحثی که بنده ارائه می‌کنم، این است که خود ادراکات اعتباری می‌تواند باعث بحث شود، در حالی‌که مد نظر علامه این است که بین ادراکات اعتباری که به بایدها و نبایدها می‌پردازند و هست‌ها، ارتباط است و اینگونه نیست که بدون ضابطه باشد و هرکسی بیاید و اعتباری را انجام دهد، بلکه اعتباریات براساس نفعی که برای انسان دارد، تولید می‌شود که مهم‌ترین آن بقای انسان است.

وقتی می‌گوییم این یک سیب است، نشان از گزاره‌ای در جهان خارج است، اما وقتی می‌گوییم باید این سیب را بخورم، نشان از یک ادراک اعتباری است. ادراکات حقیقی که به هست‌ها و نیست‌ها می‌پردازد، تابع شرایط محیطی نیست، اما ادراکات اعتباری تابع شرایط محیطی است. البته باید دقت کنیم که منظور ایشان را به خوبی متوجه شویم، چراکه این اعتبارات به معنای نسبیت نیست، بلکه به معنای ارتباط است. به بیان ساده، منظور علامه از ادراکات اعتباری تابع امر بیرون بودن است.

پس ادراکات اعتباری ابزاری برای تأمین نفع و بقای انسان است، لذا این ادراکات می‌تواند تغییر کند، یعنی ثبات و دائمیت ندارد. علامه به صورت ضمنی دیدگاه داروینیسم اجتماعی یعنی تلاش برای بقا را پذیرفته و گفته موجود زنده در صدد دفع ضرر است. به نظر ایشان برخی از ادراکات عقلی تابع محیط نبوده و برخی نیز تابع محیط هستند. از جمله اعتباریاتی که ذهن می‌سازد، حقوق یعنی باید و نبایدها است.

قانون باید خیر عمومی را تأمین کند. دیدگاه علامه طباطبایی و جان فینیس از این جهت که هر دو بر تعریف حقوق بر پایه خیر و نفع تأکید دارند، مشابه است. حقوق در هر دو دیدگاه برای پیشبرد خیر و نفع عمومی تأسیس شده است و همین ملاک، معیاری برای سنجش نظام حقوقی فراهم می‌سازد.

بر این بنا می‌توانیم نگاهی پسینی به نظام حقوقی داشته باشم و بر این اساس که قواعد حقوقی در شرایط خاص چقدر در راستای خیر عمومی است، دست به اصلاح بزنیم. برای مثال اگر معسر اقتصادی زندانی شود، آیا به نفع جامعه است؟ لذا باید برخی از تحقیقات جرم‌شناسی انجام دهیم تا روشن شود نظام‌های حقوقی تا چه اندازه در راستای منافع جامعه هستید.

در ابتدای این همایش نیز صالح حسن‌زاده، عضو هیئت علمی گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه علامه طباطبایی و دبیر علمی همایش «اندیشه‌های فقهی و حقوقی علامه طباطبایی» اظهار کرد: ابتدا گزارشی از این همایش را عرض می‌کنم. درباره اینکه چرا هر ساله باید برای علامه طباطبایی همایش بگیریم، باید عرض کنم برخی از انسان‌ها وجود دارند که وقتی انسان به کار آنها نگاه می‌کند، تصور می‌کند کار جمعی است، نه فردی. علامه طباطبایی هم به خاطر کوشش‌هایی که انجام داد، به تنهایی امت بود نه فرد. به چشم ظاهر، فرد به حساب می‌آمد، اما در عداد امت‌ها و فقدان وی فقدان امت بود، نه فقدان فرد.

اصولا دانشمندانی که در جامعه رشد می‌‌کنند، گاهی یک بعدی و گاهی چندبعدی هستند. برای مثال تاکنون کسی نتوانسته کار سیبویه را انجام دهد، اما علامه طباطبایی، شخصیتی سه بعدی است و این افراد سه بعدی را باید یک امت خواند. هرگز نمی‌توان بعد وی را در دانش خاص خلاصه و زاویه خاصی نگریست. این مقدمه برای کسانی بود که می‌گویند لزومی ندارد هر ساله برای علامه طباطبایی همایش گرفته شود، چراکه یاد وی یاد همه علم‌ها است و معرفی علامه معرفی دانشگاه علامه طباطبایی هم هست.

دبیرخانه همایش بعد از یک پیش‌همایش در حدود 8 ماه قبل درباره محورهایی فراخوان داد که شامل آیات‌الاحکام، نظام فکری، فلسفه فکری، مبانی نظام حقوقی اسلامی و غربی، رابطه فقه و حقوق، مطالعه تطبیقی آرای فقهی و حقوقی علامه طباطبایی با آرای سایر اندیشمندان و .... بود. این موضوعات بسیار تخصصی هستند، اما با وجود همه مشکلات 23 چکیده تفصیلی یا مقاله کامل به دبیرخانه رسید و با بررسی‌های مختلف از دید چند داور حدود 6 مورد برای ارائه و سخنرانی انتخاب شدند که ان‌شا‌ءالله در این همایش ارائه خواهند شد.

در پایان وظیفه خود می‌دانم از زحمات رئیس محترم دانشگاه علامه طباطبایی و همکاران خود در دانشکده الهیات به ویژه دکتر طاوسی تشکر کنم. همچنین از آیت‌الله محقق داماد که دعوت ما را قبول کردند و اساتید سایر دانشگاه‌ها کمال تقدیر و تشکر دارم.