قیام خونین تبریز سرسلسله قیام‌های انقلاب اسلامی

امروز ۲۹ بهمن‌ماه مصادف با چهل‌وسومین سالروز «قیام خونین» مردم تبریز است، مردمی که با قیام ۲۹ بهمن در سال ۵۶ شرافتمندانه در میدان دفاع از دین و اسلام پا گذاردند و در نهایت افتخار دیگری را در تاریخ ایران به نام خود رقم زدند؛ قیامی که نوید پیروزی به مردم ایران می‌داد و نتیجه‌ آن سرنگونی رژیم شاهنشاهی بود.

قیام ۲۹ بهمن تبریز اولین حلقه زنجیره‌ای بود که قیام ۱۹ دی قم را به قیام‌های پی در پی ایران زمین متصل کرد. با صلاح‌دید آیت‌الله قاضی طباطبایی تصمیم بر این شد، در بزرگداشت چهلمین روز شهدای ۱۹ دی شهر قم مجلس بزرگداشتی در تبریز برگزار شود؛ لذا به همین مناسبت، جمعه ۲۸ بهمن‌ماه ۱۳۵۶ اعلامیه‌ای با عنوان دعوت مردم به برگزاری مراسم چهلم شهدای قم در مسجد قزللی و در سطح شهر پخش شد، این اعلامیه به امضای ۱۱ تن از علما و روحانیان از جمله آیت‌الله قاضی طباطبایی، آیت‌الله غروی، آیت‌الله قزلجه‌ای، آیت‌الله انگجی و... رسیده بود. یکی دیگر از پیش‌زمینه‌های این قیام را می‌توان در مسجد شعبان تبریز که در آن زمان به پایگاه انقلابیون تبدیل شده بود، جست‌وجو کرد.

آذربایجان در طول تاریخ ایران همواره نقش و اهمیت خاصی داشته است، چه در دوران پیش از اسلام و چه ایران دوران اسلامی، اما نقشی که آذربایجان در تاریخ معاصر ایران بر عهده داشته است بسیار مهم و قابل توجه است. با آغاز نهضت حضرت امام خمینی یک ارتباط آشکار میان دو شهر قم و تبریز به نظر می‌رسد. برای نمونه همان روزی که مدرسه فیضیه قم به خاک و خون کشیده شد، مدرسه طالبیه تبریز نیز مورد هجوم نیروهای نظامی شاه واقع شد. شهر تبریز در میان چند شهر مهم ایران در حرکت‌های انقلابی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است که تبلور عینی آن قیام شورانگیز ۲۹ بهمن است.

مسجد علاوه بر اینکه مرکز عبادت و تربیت معنوی است، کانونی برای مقاومت در برابر استبداد و سلطه‌گران و قوای استکبار است و بر همین مبنا تمامی فریادها، خروش‌ها و نهضت اسلامی به‌طور مستقیم و غیر مستقیم از مساجد سرچشمه گرفته است.

مسجد در تاریخ پرفراز و نشیب اسلام و به خصوص تشیع بزرگ‌ترین پایگاه تجمع مردم و از سویی مهم‌ترین خار چشم حکومت‌های ظالم و جفاپیشه بوده است و همواره در‌صدد بوده‌اند با شیوه‌های گوناگون اماکن را به تعطیلی بکشانند.

در جریان انقلاب اسلامی ایران، مساجد به‌عنوان یکی از عوامل مؤثر و مهم در ایجاد و شکل‌گیری نهضت اسلامی و زمینه‌ساز گسترش، تعمیق و تثبیت این جریانات و تحولات انسانی بودند.

مسجد نه تنها در شکل‌دهی مبارزه علیه ظلم و استبداد نظام شاهنشاهی نقش مهمی را ایفا کرده است، بلکه در ۴۱ سال گذشته و به خصوص در دفاع مقدس مسجد همواره در رأس هرم دفاعی قرار داشته است.

در تبریز ساماندهی، مدیریت، رهبری و هدایت تشکل‌ها و صنوف مختلف در کوچه و بازار از مساجدی همچون شعبان، مقبره، قزللی، سیدحمزه توسط شهید آیت‌الله قاضی شکل می‌گرفت و بسیاری از اطرافیان ایشان هم در اطراف و اکناف به روشنگری علیه رژِیم شاهنشاهی می‌پرداختند.

سال ۱۳۵۶ سال شتاب حرکت اسلامی مردم ایران بود، روی کار آمدن کارتر و فشار دموکرات‌ها برای ایجاد رفرم‌هایی در فضای سیاسی ایران تأثیرات خود را در نیمه دوم سال ۵۶ نشان داد. با نفوذی که آمریکایی‌ها بر رژیم پهلوی داشتند، شاه را وادار کردند که سیاست خارجی آن‌ها را بپذیرد. سیاست فریبنده کارتر ایجاد فضای باز سیاسی در کشورهای زیر نفوذ آنان بود. در شرایطی که فضای باز سیاسی زمینه برخی اعتراضات را فراهم آورده بود، شهادت مصطفی خمینی اوضاع عمومی را برای ابراز خشم و انزجار عمومی مهیا ساخت. کمتر از دو ماه بعد، روز هفدهم دی‌ماه سال ۱۳۵۶، روزنامه اطلاعات به دستور شاه مقاله توهین‌آمیزی را علیه امام، روحانیت و مقدسات اسلامی منتشر کرد.

در این مقاله که با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» و با نام مستعار «احمد رشیدی مطلق» چاپ شده بود، قیام شکوهمند ۱۵ خرداد ۴۲ توطئه استعمار سرخ و سیاه معرفی شده بود. به‌دنبال درج مقاله در روزنامه اطلاعات، حوزه علمیه قم، حالت غیرعادی به خود گرفت و طلاب با رفتن به منازل مراجع، اعتراض خود را به رژیم شاه اعلام داشتند و با پیوستن مردم قم به جمع طلاب، این اعتراضات تبدیل به قیام نوزدهم دی‌ماه و در نتیجه شهادت چند تن از قیام‌کنندگان شد که اربعین آن در تبریز حماسه آفرید.

آری، 43 سال پیش بود که تبریز، مبدأ حرکت و خروش شد و سپس ایران سیل عظیم مردمانش را به رخ طاغوتیان کشید و در نهایت پوزه‌ استعمار خارجی و استبداد داخلی را یک سال بعد به خاک مالید. 

۲۹ بهمن نقطه عطفی در تاریخ مبارزات اسلامی بود 

محمدرضا پورمحمدی، استاندار آذربایجان‌شرقی در گفت‌وگو با ایکنا از آذربایجان‌شرقی اظهار کرد: تبریز در طول ۱۵۰ سال اخیر همواره در مبارزات ضداستکباری و ضدطاغوتی پیشتاز بوده و در پیروی از نهضت اسلامی از سال ۴۲ به بعد از جمله در تبعید امام(ره) و حمله به فیضیه‎ قم به‌طور آشکار در مبارزات نقش داشته است.   

وی با اشاره به قیام ۲۹ بهمن و نقش آن در شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران افزود: ۲۹ بهمن نقطه عطفی در تاریخ مبارزات اسلامی بوده و نقش بسیار تأثیرگذاری در پیروزی ۲۲ بهمن دارد. آذربایجان‌شرقی به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود و نقش روشنگری که داشته، در مبارزه با ستم پیشتاز بوده است. سلحشوری مردم آذربایجان در قیام ۲۹ بهمن پایه‎های نظام استکبار را به لرزه درآورد. طبق مستندات، تبریز در قیام ۲۹ بهمن، ۱۳ شهید تقدیم جامعه‎ شهادت کرده است که این نیز نشانگر روح حماسی و مبارز مردم تبریز علیه زر و زور و تزویر بود. اولین شهید قیام ۲۹ بهمن نیز از دانشگاه تبریز بوده است.   

پورمحمدی در پایان با تأکید بر اهمیت قیام ۲۹ بهمن تبریز بیان کرد: اهمیت این روز به قدری است که همه ساله از مردم آذربایجان تجلیل و قدردانی شده و برنامه‎های مختلفی به‌منظور گرامیداشت این روز برگزار می‎شود. 

قیام مردم تبریز انقلاب را شعله‌ور کرد

در ادامه مسعود نقیب، نویسنده و مورخ وقایع انقلاب اسلامی، نیز درباره قیام ۲۹ بهمن، گفت: قبل از این قیام مردم تبریز به‌صورت جسته و گریخته با شرکت در سخنرانی‌‌ها و پخش اعلامیه‌‌ها فعالیت‌هایی داشتند و رژیم پهلوی روی آذربایجان و به خصوص تبریز حساب ویژه‌‌ای باز کرده بود و انتظار نداشت تبریزی‌ها در قیام‌های انقلابی فعالیت داشته باشند، زیرا همسر شاه تبریزی‌‌الاصل بود و انتظار قیام به خاطر همسر شاه در نظر رژیم شاهنشاهی نزدیک به صفر بود. مردم تبریز به بهانه برگزاری مراسم چهلم شهدای قم تصمیم گرفتند قیام کنند و به همین منظور جلسات برنامه‌ریزی و هدایت مردم به‌صورت کاملاً مخفیانه در خانه آیت‌الله قاضی طباطبایی برگزار می‌شد.

وی درباره این قیام بیان کرد: مردم برای برگزاری تظاهرات آماده بودند که با شهادت محمد تجلا (اولین شهید قیام ۲۹ بهمن مردم تبریز) طغیان کردند و در یک حرکت کاملاً اسلامی و حسینی در مرحله اول تمام مراکز منتسب به بهائیت و مشروب‌فروشی‌ها را به صورت خودجوش به آتش کشیدند.

مدیرکل اسبق مرکز اسناد و کتابخانه ملی شمال‌ غرب کشور ادامه داد: قیام مردم تبریز باعث شد شعله انقلاب بر‌افروخته‌‌تر و کمر رژیم پهلوی شکسته‌تر شود.

به گفته این مورخ در قیام ۲۹ بهمن مردم تبریز، ۱۴ نفر شهید و بیش از ۱۰۰ نفر مجروح شدند. به دستور حضرت امام و توسط آیت‌الله قاضی طباطبایی و حجت‌الاسلام والمسلمین آقازاده به خانواده هر کدام از شهدا و جانبازان ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ تومان کمک هزینه درمان پرداخت شد؛ چرا که مجروحان نمی‌‌توانستند برای مداوا به بیمارستان‌ها بروند و در خانه معالجه می‌شدند باید هزینه این معالجه‌‌ها از جایی تأمین می‌‌شد.

نقیب افزود: نخستین اقدام برای سرنگونی مجسمه شاه در ۲۹ بهمن ۵۶ و به‌همت مردم تبریز روی داد و در این اقدام تا جایی پیش رفتند که طناب را دور گردن مجسمه شاه انداختند.

این فعال سیاسی اظهار کرد: مراسم چهلم مردم تبریز در شهرهای دیگر کشور برگزار شد و رفته رفته دامنه اعتراضات گسترش یافت و باعث برکناری ۹ نفر از جمله استاندار آذربایجان و رئیس شهربانی وقت شد.

وی ادامه داد: تبریز و آذربایجان در طول تاریخ، فراز و نشیب‌های بسیاری داشته و شجاعت، حضور در صحنه، اقدام به موقع و بصیر مردم تبریز همواره در طول تاریخ زبانزد بوده است.

نقیب با بیان اینکه از مقابله با تجاوزات اجنبی‌ها گرفته تا تاریخ ۱۰۰ سال اخیر، تبریز نقش مهمی در جریانات مختلف داشته و همواره پیشتاز بوده است، اضافه کرد: در تاریخ ۱۰۰ سال اخیر، سه واقعه بسیار مهم در تبریز رخ می‌دهد که اولین مورد آن فتوای میرزای شیرازی در مورد تنباکو و حرکت علمای تبریز به ویژه میرزا جواد آقای مجتهد است که حرکت بسیار مؤثری بود.

مدیرکل اسبق اسناد ملی شمالغرب کشور، اضافه کرد: بعد از آن نیز، در جریان مشروطه، تبریز آنچنان حرکت کرد که در این رابطه پیشگام شد و در نهایت مشروطه به مرحله‌ای رسید که مظفرالدین شاه مجبور به امضای مشروطه شد.

وی قیام ۲۹ مردم تبریز را سومین حرکت برجسته مردم تبریز طی ۱۰۰ سال اخیر دانست و گفت: حدود ۱۰۰ سال بعد از مشروطه، در ۲۹ بهمن ۵۶، مردم تبریز علیه رژیم ستمشاهی قیام کرده و در این رابطه نیز خط‌شکن شدند و این حرکت به سایر شهرها نیز رسید و یک سال بعد، طومار طاغوت در هم پیچیده شد.

نقیب، با بیان اینکه تبریز اگر تشخیص دهد، دیگر به عقب بازنمی‌گردد و پای اعتقاد و آرمان خود تا پای جان می‌ایستد، گفت: تبریزی‌ها می‌دانستند که شاه یکی از تربیت یافتگان آمریکا بوده و در تمامی عرصه‌ها، آمریکا و مشاوران آمریکایی به شاه خط می‌دهند.

وی اضافه کرد: مردم، استبداد و دیکتاتوری شاه را درک می‌کردند و می‌دیدند که از علما گرفته تا دانشجویان، بازاری‌ها و حتی دانش‌آموزها همه زندانی شده و هر که لب باز می‌کرد، زندانی می‌شد.

این پژوهشگر تأکید کرد: مردم تبریز می‌دیدند که تمام پست‌های کلیدی ایران از وزارت‌خانه‌ها گرفته تا درجه‌های پایین، در دست بهایی‌ها بود که داریوش فروهر و امیرعباس هویدا از جمله آن است؛ حتی پزشک مخصوص شاه و وزیر آموزش و پرورش همگی بهایی بودند و این موضوع یکی از دلایل قیام ملت ایران بود.

وی بیان کرد: مردم می‌دیدند که ایرانی‌ها در آن زمان هیچ قدرتی برای تصمیم گیری نداشتند و انگلیس و به ویژه آمریکایی‌ها در عرصه تصمیم‌گیری حضور داشته و حتی در مقابل ایرانی‌ها نیز مصونیت داشتند که موضوع مصونیت اتباع بیگانه در ایران بسیار روح مردم ایران را جریحه‌دار می‌کرد.

نقیب ادامه داد: مردم ایران در کنار این موارد، بی‌توجهی رژیم شاهنشاهی به ارزش‌های اسلامی، مبانی دینی، اصول و عقاید و قرآن نیز می‌دیدند، هرچند در ظاهر قضیه گاه حرکاتی نمایشی مانند به مسجد رفتن و... انجام می‌دادند، اما مردم می‌دانستند که همه این‌ها بهانه‌ای برای دین زدایی و اسلام زدایی است.

این پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی تصریح کرد: مردم ایران و مردم تبریز این‌ موارد را می‌دانستند و درک می‌کردند که به پاخاستند و قیام‌های مثل ۲۹ بهمن تبریز و... رقم خورد.

آذربایجان سر و سِرّ ایران

حجت‌الاسلام رسول برگی، مدرس حوزه و دانشگاه، نیز در ادامه با اشاره به نقش قیام ۲۹ بهمن تبریز در پیروزی انقلاب اسلامی ایران، با اشاره به منویات رهبر معظم انقلاب در مورد تبریز و آذربایجان، اظهار کرد: آذربایجان، سر و سِرّ ایران است و این جایگاه در قیام ۲۹ بهمن خود را نشان می‌دهد.

وی با بیان اینکه محمدرضاشاه پهلوی هرگز انتظار چنین قیامی را از تبریز نداشت و شنیده شده که می‌گفت: «داماد آذربایجان هستم»؛ در حالی که محوریت تبریز، محوریت اسلام و شیعه بود، اضافه کرد: روزی که شاه اسماعیل صفوی در تبریز تاج‌گذاری کرده و تبریز را به عنوان اولین پایتخت تشیع معرفی کرد، از آن روز باید دنیا می‌دانست که باور تبریز نسبت به اسلام و تشیع، باور متقن و والایی است.

وی در این خصوص مطرح کرد: در آن زمان تلاش بسیاری کردند تا قیام مردم تبریز را کمونیستی جلوه داده و یا به توده‌ای‌ها منتسب کنند، اما تمام کارشناسان و همه مردم می‌دانستند که قیام تبریز خالصاً اسلامی و شیعی بود، چراکه خاستگاه قیام مسجد قزللی بود و ۱۱ مجتهد و عالم (آیت‌الله انگجی، آیت‌الله غروی، آیت‌الله قاضی طباطبایی و...) مردم را به این مراسم دعوت کرده بودند.

برگی با اشاره به اینکه شهید آیت‌الله قاضی طباطبایی یکی از چهره‌های مظلوم و گمنام است، افزود: گمنامی به بی‌نام و نشان بودن نیست، بلکه ابعاد مبارزات سیاسی ایشان هنوز هم آنچنان که شایسته است تبیین نشده، البته اخیراً کتاب «تبریز در انقلاب اسلامی به روایت عکس و سند» به اهتمام استاد سید مسعود نقیب چاپ شده که کتاب ارزشمندی است و به فعالیت‌های علامه شهید طباطبایی به طور خاص پرداخت شده و جا دارد اساتید، دانشجویان و... این کتاب را مطالعه کنند.

رئیس شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی آذربایجان‌شرقی، نامه امام راحل خطاب به مردم تبریز بعد از قیام ۲۹ بهمن را از زیباترین پیام‌ها دانست و گفت: حضرت امام راحل به تبریز عنایت خاص داشتند و این عنایت خاص در کلام رهبر معظم انقلاب نیز بارها متجلی شده است؛ امروز مردم تبریز و آذربایجان مسئولیت بزرگی در قبال انقلاب دارند، چراکه همه اقشار آن معتمد هستند، البته تمام مردم ایران معتمد هستند اما نگاه به تبریز بسیار ویژه است.

قیام ۲۹ بهمن تبریز مقدمه‌ای برای آغاز چهلم‌ها در کشور

مسلم اورنگی، رئیس سازمان بسیج فرهنگیان آذربایجان‌شرقی، نیز با بیان اینکه تاریخ معاصر آذربایجان، در کمتر از یک قرن، دو نقش عمده در تحولات ایران ایفا کرده است، افزود: قیام مردم تبریز در دوره استبداد صغیر و شکست محمدعلی شاه و قیام ۲۹ بهمن ۵۶ علیه محمدرضا شاه که هر دو تأثیر شگرفی در روند تاریخ معاصر ایران به جا گذاشته است.

وی افزود: در بررسی مسیر حوادث منجر به پیروزی انقلاب اسلامی، قیام ۲۹ بهمن تبریز اولین حلقۀ زنجیره‌ای بود که قیام ۱۹ دی قم را به قیام‌های پی در پی ایران زمین متصل کرد، لذا به همین مناسب، جمعه ۲۸ بهمن ماه ۱۳۵۶ اعلامیه‌ای با عنوان دعوت مردم به برگزاری مراسم چهلم شهدای قم در مسجد قزللی و در سطح شهر پخش شد، این اعلامیه به امضای ۱۱ تن از علما و روحانیون از جمله آیت‌الله قاضی طباطبایی، آیت‌الله غروی، آیت‌الله قزلجه‌ای، آیت‌الله انگجی و... رسیده بود.

اورنگی، با تأکید بر اینکه قیام ۲۹ بهمن سال ۱۳۵۶، تبریز، یکی از نقاط عطف انقلاب محسوب می‌شود و در کتب گوناگونی که پیرامون ریشه‌های انقلاب اسلامی نوشته شده، قیام تبریز به عنوان یکی از ریشه‌های اساسی انقلاب اسلامی ایران ذکر شده است، اظهار کرد: قیام تبریز باعث تسری سنت «چهلم‌ها» در کشور شد و قیام مردمی را از شهری به شهر دیگر سرایت داد و به ترتیب یزدی‌ها، شیرازی‌ها، جهرمی‌ها، کازرونی‌ها و در نهایت همه ایران به پا خاستند.

یادآور می‌شود، ۲۹ بهمن‌ماه در تقویم رسمی کشور به‌عنوان روز گرامیداشت قیام مردم تبریز در سال ۵۶ به‌مناسبت گرامیداشت چهلم شهدای قم ثبت شده و مردم تبریز در این روز به پاسداشت دلاوری‌های شهدای این روز، مراسم و برنامه‌های متنوعی را برگزار می‌کنند.