کتاب تطور تاریخی علم امام در اندیشه امامیه منتشر شد

کتاب حاضر برای دانشجویان رشته فلسفه و کلام اسلامی به عنوان منبع مبنایی تدوین شده است و نویسندگان و ناشر امیدوارند علاوه بر جامعه دانشگاهی، سایر علاقه‌مندان نیز از آن بهره‌مند شوند.

در پژوهش پیش‌روی، برای این‌که سیر منطقی بحث را در محدوده زمانی پیدایش مسائل کلامی از گذشته تاکنون بدون هیچ‌گونه گسست نشان دهد و حتی‌الامکان، حلقه گم‌شده‌ای باقی نگذارد، با در نظر گرفتن مدرسه‌های کلامی و متکلمان برجسته آن‌ها و نیز آثاری که از این افراد با رویکردهای متفاوت بر جای مانده است، پیوستگی و سیر تاریخی بحث علم امام را در قالب سه فصل بدین شرح بررسی می‌کند:

فصل اول، عصر پیامبر اعظم(ص) را شامل می‌شود که آن را دوره پیدایش و تکوین مسائل کلامی نامیده‌اند. محور اساسی بحث در این دوره، آیات قرآن کریم، روایات نبوی و گفتار اصحاب پیامبر(ص) درباره علم امام است. مطالب این فصل، بستر مناسب برای بحث درباره علم امام را فراهم می‌آورد و البته باورمندی مسلمانان صدر اسلام در این حوزه را نیز نشان می‌دهد.

فصل دوم به عصر ائمه اطهار(ع) اختصاص یافته است که دوره تبیین، تفسیر و تثبیت مبانی اعتقادی نام دارد. در این دوره، امامان‌(ع) و اصحاب آنان درباره اندیشه‌های کلامی شیعه نظریه‌پردازی کردند و آن‌ها را گسترش دادند. دوران مورد بحث در این فصل را به دو مقطع می‌توان تقسیم کرد: نخست از زمان امامت امام علی(ع) تا پایان امامت امام سجاد(ع)؛ دوم از زمان امامت امام باقر(ع) تا پایان عمر امام حسن عسکری(ع). محور اساسی بحث درباره علم امام در این دوره، ابتدا سخنان امامان معصوم‌(ع) است که بر سه دسته می‌توان تقسیم کرد: نخست، مباحثی که در راستای تبیین و تفسیر مسائل کلامی بیان شده‌اند؛ دوم، مباحثی که در واکنش به آراء و اندیشه‌های دیگر گروه‌ها و فرقه‌ها درباره آموزه‌های کلامی مطرح شده‌اند؛ سوم، مباحثی که در مقام پاسخ‌گویی به پرسش‌های سؤال‌کنندگان ذکر شده‌اند؛ البته در این مقطع تاریخی، از سخنان گروه‌ها و اشخاصی که به نوعی موضع‌گیری‌ای مثبت یا منفی درباره علم امام داشته‌اند نیز می‌توان به عنوان مثال‌هایی برای رفع بعضی ابهام‌ها در بحث استفاده کرد و از این روی، گاه به سخنان آن‌ها استناد خواهد شد.

فصل سوم، عصر پس‌ از ائمه‌(ع) را شامل می‌شود. در این دوره، بحث در قالب چند بخش با محوریت مدرسه‌هایی که در آن‌ها علم کلام متحول شده است، ادامه می‌یابد و در هریک از مدرسه‌ها نظر علمای برجسته با رویکردهای متفاوت درباره علم امام، نفیاً و اثباتاً بررسی می‌شود.

در پژوهش‌های صورت ‌گرفته درباره مسائل اعتقادی که از آن به دین‌پژوهی یاد می‌شود، نگرش‌ها و رویکردهایی متفاوت وجود دارند و چه‌بسا ممکن است پیروان هریک از این رویکردها با توجه به نگرش خاصشان به تحلیل و نتیجه‌ای ‌برسند که با تحلیل‌های صورت‌گرفته در رویکردهای دیگر متفاوت باشد.

یکی از رویکردهای کاربردی در پژوهش‌های اسلامی، رویکرد تاریخی است که در آن، دین‌پژوه مسائل اعتقادی را در بستر زمان بررسی و از مباحث علم تاریخ تلقی می‌کند و در دوره‌های مختلف تاریخی پی می‌گیرد؛ همچنین بازتاب عملی و نوع نگاه عالمان و صاحب‌نظران هر دوره به این مسائل را گزارش می‌دهد. در این حوزه، پژوهشگر گاهی بدون این‌که ادعا و نتیجه‌گیری‌ای کلامی داشته باشد یا به تحلیل و نتیجه‌ای برسد، گزارش سیر تاریخی و تطور یکی از مسائل کلامی را عهده‌دار می‌شود و گاه نیز درپی آن است که با بیان مباحث تاریخی به تحلیلی خاص دست یابد.

بی‌تردید، دانش کلام همانند دیگر دانش‌ها در طول تاریخ، مسیری تکاملی را پیموده است و این واقعیت با تأملی اندک در آثار برجای‌مانده از پیشینیان و مقایسه هریک از آن‌ها با دوره‌های پیشین یا پسین اثبات می‌شود.

دگرگونی مباحث کلامی درنتیجه وضعیت و عوامل اثرگذار درون‌مفهومی و برون‌مفهومی از نظر کمّی و کیفی همانند دیگر علوم، بدیهی است و نمی‌توان در پژوهش‌های کلامی، چنین دگرگونی‌هایی را نادیده انگاشت؛ زیرا برای شناخت کامل هر یک از مسائل اعتقادی، نگاه همه‌جانبه، تحقیق و کاوش با استفاده از رویکردهای متفاوت ضرورت دارد؛ به ویژه رویکرد تاریخی که از نظر سیر تحول و تطور، افقی روشن را در برابر پژوهشگران مسائل اعتقادی می‌گشاید و از بعضی زوایای پنهان مسائل کلامی پرده برمی‌گیرد.

با توجه به اهمیت و ضرورت رویکرد تاریخی در بسیاری از علوم و به ویژه علم کلام اسلامی، در میان آثار مربوط به این علم (کلام شیعه)، کمتر اثر مستقلی را می‌توان یافت که در آن با در نظر گرفتن تطور تاریخی به آموزه‌های اعتقادی امامیه و مسائل کلامی پرداخته شده باشد.

با توجه به توسعه یافتن دامنه علوم و استفاده از شیوه‌های رایج در آثار دیگران، تنوع رویکردها و نگرش‌هایی جدیدتر مشاهده می‌شود که براساس آن‌ها مباحث کلامی شیعه از طریق بررسی تاریخی تحلیل شده است؛ از این رو با توجه به دغدغه پژوهش درباره آموزه‌های کلامی از سوی دانش‌پژوهان و علاقه‌مندان به مباحث کلامی، شایسته است مسیری را که علم امام به عنوان یکی از مقوّمات امامت از ابتدای پیدایش تاکنون از نظر تطور تاریخی در اندیشه علمای امامیه طی کرده است، در قالب پژوهشی مستقل با عنوان تطور تاریخی علم امام در اندیشه امامیه پیگیری شود. بر این اساس نویسندگان اقدام به نگارش این اثر کردند.

یادآور می‌شود، کتاب تطور تاریخی علم امام در اندیشه امامیه تألیف محمدحسن نادم به همت سازمان سمت و همکاری دانشگاه ادیان و مذاهب به بهای ۲۵ هزار تومان منتشر شد.