مروری بر لطافت‌های تشریع روزه در قرآن کریم

خداوند متعال در سوره بقره، درباره روزه و احکام آن سخن گفته است:

 

إِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُون؛ أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ»(بقره 183-187)

 

 

ای اهل ایمان! بر شما نیز واجب گردید روزه داشتن؛ چنانکه بر امت‌های گذشته نیز واجب شد و این دستور برای آن است که پرهیزکار شوید. روزهایی به شماره معین روزه دارید و هر کس از شما که مریض باشد یا مسافر، به شماره آن، روزهای غیر ماه رمضان روزه دارد و کسانی که با زحمت و مشقت می‌توانند روزه بگیرند. عوض هر روز فدیه دهند؛ آن قدر که فقیر گرسنه‌ای سیر شود و هر کس بر نیکی بیفزاید(بیش از یک گرسنه سیر کند)، این بسیار برای او بهتر است و بی تعلل روزه داشتن شما از هر کار بهتر خواهد بود.

 

اگر فواید بی‌شمار این عمل را بدانید. ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است برای هدایت بشر و برای راهنمایی و امتیاز حق از باطل، پس هر کس دریابد ماه رمضان را، باید روزه بدارد و کسی که بیمار یا در سفر باشد. به شماره آنچه روزه خورده است، از ماه‌های دیگر روزه دارد که خداوند برای شما حکم را آسان خواسته و تکلیف را مشکل نگرفته است تا اینکه عدد روزه را تکمیل کرده و خدا را به عظمت یاد کنید که شما را به دین اسلام هدایت فرمود؛ باشد که این نعمت بزرگ را سپاس گزارید.

 

«صیام» مصدر «‌صام» است؛ چنانکه «قیام» مصدر« قام» است. در تفسیر ابوالفتوح، ذیل این آیه آمده است که حق تعالی از غایت کرم و نهایت نعم چون تو را تکلیفی خواست کردن که در آن مشقتی بود، چند عذر خواست و چند لطف کرد؛ اول تو را به ندای شرف و مدح (مدحت) ندا کرد: «یا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا» مذهب جماعتی از فقها آن است که کنایت از «عتق عتق» باشد و از کنایات «عتق» آن است که سید، بنده را به نام آزادان برخواند؛ اگر گوید یا فلان، و نام آزادان بود، آزاد شود حق تعالی تو را به نام خود برخواند؛ امید است که علامت آزادیت باشد از دوزخ. 

 

عذر دیگر این است که «کتب» گفت به لفظ مجهور، گرچه او نوشت، حواله به خود نکرد برای آنکه در اورنج است؛ رحمت که در او راحت حواله به خود کرد، گفت: «كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ»(انعام 54). او آنچه رنج تو است، از طاعت به خود حواله نکرد؛ شرم نداری که آنچه نقص تو است از معصیت بدو حواله کنی.  

دگر عذر: « کَما کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُم» تا بدانی که این کار که تو را افتاد، پیش از تو دیگران را افتاد.

عذر دیگر: لَعَلَّکُم تَتَّقُون، تا بدانی که برای تو کنیم نه برای خود.

عذر دیگر: «أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ» تحقیر کار می‌کند بر تو تا ترغیب در کار او بری.

عذر دیگر: «فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ».

عذر دیگر در آخر آیات: «يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ» (بقره 185)  ای عجب! به تکلیفی که صلاح تواست، از تو هفت عذر خواست هر روز هزار خطا بکنی که فساد کار تواست و یک عذر نخواهی! کتب علیکم الصیام رنج به خود حوالت نکرد. 

 

مثال دیگر، اینکه آنچه در حق بیگانگان بود، از شراب قطعیه گفت: «وَ سُقُوا ماءً حَمِیماً» آنچه در حق دوستان بود، گفت از کاس خاص من است: «وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً» چنان است که حق تعالی گفت: «بنده من! کار تو به تو برنیاید بی معاونت من؛ از آن بهره‌ای بر تو نوشتم و آنچه اصل است بر خود نوشتم؛ «كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» روزه خاص مراست «الصوم لی و انا اجزی به» رحمت خاص تور است: «وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ» (اعراف 156) آنچه خاص مراست، بر تو نوشتم و آنچه خاص توراست بر خود نوشتم.

 

«كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ»(انعام/ 54) آنچه من بر تو نوشتم از روزه، تو را برنجاند و تنت ضعیف کند؛ آنچه من بر خود نوشتم، مرا نقصان نکند تو با ضعف و حاجتت به حصه خود، من با استغنا و قدرتم به حصّه خود وفا بکنم.

 

نویسندگان چهارند: یکی قلم است: «ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ»(قلم/1) سفره‌اند: «فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ «13» مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ «14» بِأَيْدِي سَفَرَةٍ» (عبس 13-15) سوم حفظه‌اند: «وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحافِظِينَ كِراماً كاتِبِينَ»(انفطار 10 و 11) چهارم حق است جل جلاله: «كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ»(انعام 54).

 

قلم احوال تو نوشت؛ سفره ارزاق تو نوشت؛ حفظه اعمال تو نوشت؛ رحمت بر تو جبار تو نوشت؛ چنان است که حق تعالی گفت آنچه قلم نوشت، محو کنم: «یَمْحُوا اللهُ مَا یَشَاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ» (رعد 39) 

و آنچه سفر نوست، بدل کنم: «وَ إِذا بَدَّلْنا آيَةً مَكانَ آيَةٍ»(نحل 101) 

و آنچه حفظه نوشتند مبدل کنم «فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ»(فرقان 70) 

آنچه بر خود نوشتم، کسی آن را محو و بدل نکند: «لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ» (انعام 115) 

 

در تفسیر نسفی، تالیف امام ابو حفص نجم الدین عمر بن محمد، نسفی آمده است: ای مومنان! روزه بر شما فرض شد؛ «کَما کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُم» چنان که فرض شد بر آنها که بودند، پیش از شما «لَعَلَّکُم تَتَّقُون» تا از ترس کاران شوید و از دوزخ رستگاران شوید. 

 

«ایام اخر» هر که از شما بیمار شود و یا باشد در سفر، به عدد آنکه بگشاید، قضا کند در روزهای دیگر؛ «وَ عَلَي الَّذينَ يُطيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْکينٍ» و بر آن پیران است که روزه داشتن نتوانند که به جای روزه هر روزی درویشی را طعام دهند؛ «فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ» و هر که بیش دهد، وی را بهتر «وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» (بقره 184) و انکه روزه داریت چون دانیت که توانیت آن نیکوتر.

 

«شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ» ماه رمضان آن است که فرستاده شده در وی قرآن؛ «هُديً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدي‏ وَ الْفُرْقانِ» ره نمودن مردمان را و پیدایی‌ها مرراه ایمان را و جدایی حق از باطل مر خلقان را؛ «فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ» هر که دریافت این ماه راه روزه دارد؛ «وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ » و هر که بیمار بود یا در سفر روزه بگشاید و به روزگار دیگر به عدد آن روزه بگزارد؛ «يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ» می‌خواهد خدای تعالی که شما را آسانی بود و نمی‌خواهد که بر شما دشوار و گرانی بود «وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ» و تا تمام کنید مدت اداء یا عدت قضا را «وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ» و تا بزرگ داریت خدای را که شما را هدایت داد؛ «وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»(بقره 185) و تا شکر آری وی را که شما را نعمت بی نهایت داد.

 

«وَإِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنّي فَإِنّي قَريبٌ» و چون بپرسندت یا محمد بندگان من از من من نزدیکم به ایشان به علم و رحمت؛ « أُجيبُ دَعوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ» اجابت کنم دعای داعیان را به فضل و منت. «فَليَستَجيبوا لي» پس ایشان اجابت کنند مرا بدانچه فرمودم، «وَليُؤمِنوا بي» و تصدیق کنند مرا در آنچه گفتم «لَعَلَّهُم يَرشُدونَ»(بقره 186) تا ثبات یابند بر آن راه راست که دادم.

 

«أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ»؛ حلال کرده شد شما را در شب روزه خلوت کردن با زنان‌تان «هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ» ایشان پوشش شما هستند و شما پوشش ایشان. «عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ» دانسته بود خدای تعالی که از شما با تن‌های خویش خیانت آید و در شب‌های روزه از شما اکل و شرب و صحبت آید؛ «فَتَابَ عَلَيْكُمْ» آن روزه شب از شما برداشت؛ «وَعَفَا عَنْكُمْ» و آن خطایی که از شما آمد در گذشت.

 

«فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ»؛ اکنون با ایشان صحبت کنید؛ و ابتغوا ما کتب الله لکم و آنچه خداوند حکم کرده از فرزند بجویید «وَکُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ» و طعام و شراب بخورید تا آنگاه که روشنایی سفید دم از تاریکی شب پدید آید و ببینید؛ «ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیَامَ إِلَى اللَّیْلِ» و باز روزه را تا شب تمام کنید «وَ أَنْتُمْ عاکِفُونَ فِی اَلْمَساجِدِ تِلْکَ حُدُودُ اَللّهِ فَلا تَقْرَبُوها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اَللّهُ آیاتِهِ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ ... تِلْکَ حُدُودُ اللّهِ فَلا تَقْرَبُوها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ آیاتِهِ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ» (بقره 185- 187 )

 

در تفسیر نمونه، ذیل آیه( 183 سوره بقره) چنین آمده است: «همان طور که از قرآن استفاده می‌شود، روزه در ردیف عبادات دیگر، در ادیان بزرگ الهی بوده؛ چنانکه در آیه فوق می‌خوانیم که روزه بر شما واجب است، چنانکه بر امت‌های پیشین نیز لازم و واجب بوده و این به خاطر آن است که روزه سلاح تقوا را به دست آورید. از نظر اینکه روزه داشتن برای افراد مشکل می‌نماید، خداوند از یک طرف با خطاب یا ایها الذین امنوا (ای مومنان) و از طرف دیگر با توجه دادن به اینکه تنها روزه اختصاص به شما ندارد، بلکه به پیشینیان نیز لازم بوده است، مسلمانان را آماده انجام آن ساخته است»

 

از امام صادق(ع) نقل شده است که می‌فرماید: « لذهً ما فی النداء، ازالت تعب العباده و العناء» لذت خطاب یا ایها الذین امنوا سختی و مشقت عبادت را از بین می‌برد».