جلوه نهضت حسینی در تولیدات ادبی/ 2
اسماعیلی: حق‌مداری جان‌مایه شعر عاشورایی است + صوت
یک شاعر پیشکسوت گفت: جان‌مایه شعر آیینی اصیل و فاخر «موضع‌مندی» آن است، نه «موضوع‌بندی» آن. یعنی ایستادن شاعر در جبهه «حق» و حق‌مداری و برائت از ظلم و باطل و زشتی و پلشتی.
به گزارش خبرنگار ایکنا؛ رضا اسماعیلی، شاعر و پژوهشگری دغدغه‌مند است. وی هم شعرهای آیینی بسیاری سروده و هم مقالات و نقدهای بسیاری بر شعر آیینی از جمله شعر عاشورایی نوشته است. وی همواره بر موضع شعر عاشورایی تأکید داشته و معتقد است؛ موضع پرداختن به سیرت دین و موضوع توقف در ظاهر است. بنابراین باید درون و عمق و سیرت پرداخت. گفت‌وگو با رضا اسماعیلی شاعر پیشکسوت کشورمان را در ادامه بخوانید؛لطفاً شعر عاشورایی را تعریف کنید و بفرمایید این گونه شعر باید بر موضوع یا موضع تأکید کند؟
در یک تعریف ساده می‌توان گفت «شعر عاشورایی» شعری است «موضع‌مند»، «مستند»، «معرفت‌محور»، «تبیینی، تحلیلی» و مبتنی بر آموزه‌های اصیل دینی، معارف توحیدی و فرهنگ عاشورایی. آمیزه‌ای از «سوگ»، «حماسه» و «عرفان» که به مخاطب خود «بصیرت» می‌دهد و جان و جهانش را با فرهنگ و حقیقت عاشورا پیوند می‌زند. در «شعر عاشورایی»، شاعر به کربلا و قیام حسینی به چشم یک «واقعه» حماسی، عبرت‌آموز و بصیرت‌افزا که مقدمه قیامت و رستاخیز است نگاه می‌کند. واقعه سترگ و شگفتی که پیش و بیش از گریستن، باید بر آن «نگریست»، از آن عبرت گرفت و از درک، دریافت و بازخوانی پیام‌های انسان‌ساز آن بصیرت پیدا کرد.
نکته دیگر اینکه شعر عاشورایی بیشتر «موضع‌مند» است تا «موضوع‌مند». به این معنا که ممکن است در ظاهر و صورت هیچ نشانه صریح و مستقیمی از عاشورا نداشته باشد، اما در باطن و سیرت سرشار از آموزه‌های عاشورایی باشد. وقتی استاد شهید مرتضی مطهری می‌گوید: «شمر زمانه‌ات را بشناس»، یعنی با پیدا کردن بصیرت، فرزند زمان خویش باش و در شعر عاشورایی پیش و بیش از موضوع، موضع عاشورایی داشته باش.
بیشتر بخوانید
آری، شعر آیینی الزاماً نباید موضوع دینی داشته و در ستایش بزرگان دینی و مناسبت‌های مذهبی سروده شده باشد، بلکه پیشتر و بیشتر از موضوع دینی، باید «موضع» دینی داشته باشد و این موضع منبعث از معارف الهی و حقایق توحیدی و نبوی باشد. «موضوع» توقف در منزل صورت و ظاهر دین است – یعنی مدح و منقبت صرف – و «موضع» پرداختن به درون، سیرت و حقیقت دین، یعنی بیان معارف و حقایق دینی و توحیدی است. جان‌مایه شعر آیینی اصیل و فاخر «موضع‌مندی» آن است، نه «موضوع‌بندی» آن. یعنی ایستادن شاعر در جبهه «حق» و حق‌مداری و برائت از ظلم و باطل و زشتی و پلشتی.
با توجه به اینکه عاشورا یک واقعه جریان‌ساز است، شعر عاشورایی در این زمینه چطور می‌تواند جریان‌ساز باشد؟
رسالت اصلی و اصیل و هدف غایی و نهایی شاعران دینی و آیینی – به ویژه شاعران عاشورایی - پیش و بیش از آنکه مداحی و مرثیه‌خوانی باشد، تبلیغ و تبیین آموزه‌های وحیانی و قرآنی - به ویژه توحید و یکتاپرستی - نشر و ترویج فضایل اخلاقی و کرامت‌های انسانی، مقابله با جهل و خرافه و گزافه، نقد سلوک دینی و تقویت گفتمان اصلاح‌گرانه است. همچنین که در آیه ۳۹ سوره مبارکه احزاب بر این مهم تأکید شده است: «الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَیَخْشَوْنَهُ وَلَا یَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ». نیز در فرازی از زیارت اربعین می‌خوانیم: «و بَذلَ مُهجَتَهُ فیکَ لیَستَنقِذَ عِبادکَ مِنَ الجَهالةِ وَ حَیرَةِ الضَلالة» امام حسین علیه‌السلام خون قلبش را به آستان الهی هدیه داد تا بندگان را از ظلمت جهل و نادانی و حیرت گمراهی رهایی بخشد.» شاعران بزرگی، چون مولانا، فردوسی، ناصرخسرو، سعدی، حافظ، بیدل، اقبال و پروین نیز بر این اعتقاد و باور بوده‌اند که شعر مسند هدایت‌گری و انسان‌سازی است و رسالتی برتر و والاتر از مداحی و مرثیه‌خوانی صرف دارد.
شعر عاشورایی باید روح مقاومت، پایداری، امید و بیداری را در کالبد جامعه بدمد و سیمای امام عاشورا و یارانش را نیز با صلابت و اقتدار به تصویر بکشد. دیگر اینکه در شرایط بحرانی و دشوار کنونی، شعر عاشورایی باید محملی برای «همدلی»، «همزبانی» و بستری برای حرکت به سوی «آرمان‌شهر» انسانی و فتح قله «دانایی» و «بینایی» باشد. اگر نگاهمان را به شعر عوض کنیم و به رسالت شعر و شاعر ایمان بیاوریم، باور این اصل که شعر هم می‌تواند باعث «تغییر نگرش»، «تغییر رفتار»، جریان‌سازی و فرهنگ‌سازی شود، کار دشواری نیست.
یکی از آموزه‌های عاشورا، مبارزه با ظلم است. این آموزه در آثار ادبی و شعر‌ها چطور نمود داشته است؟ یا عمدتاً چه مسائل دیگری برای شاعران حائز اهمیت بوده و در شعر‌ها نمود یافته است؟
ظلم‌ستیزی و مظلوم‌نوازی، عصاره و جان‌مایه شعر عاشورایی است. در آیه ۲۷۹ سوره مبارکه بقره نیز می‌خوانیم: «لا تَظلِمونَ وَلا تُظلَمونَ»، یعنی نه ظلم کن و نه زیر بار ظلم برو. خوشدل تهرانی در شعر عاشورایی خود به راستی و درستی بر این دقیقه تأکید کرده و گفته است:
بزرگ‌فلسفه نهضت حسین این است
که مرگ سرخ به از زندگی ننگین است
حسین مظهر آزادگی و آزادی است
خوشا کسی که چنینش مرام و آیین است
نه ظلم کن به کسی، نی به زیر ظلم برو
که این مرام حسین است و منطق دین است
همین نه گریه بر آن شاه تشنه‌لب کافی است
اگر چه گریه بر آلام قلب تسکین است
ببین که مقصد عالی وی چه بود ای دوست
که درک آن سبب عز و جاه و تمکین است
بنابراین عاشورا عالی‌ترین جلوه حماسه، ایستادگی و مبارزه با ظلم و جهل است. از همین رو باید با معرفت‌اندیشی زنگار خرافه و گزافه را از سیمای عاشورا پاک کنیم و این واقعه بی‌بدیل را از فروافتادن در دامچاله روزمرّگی و روزمرگی‌ها حفظ کنیم. عاشورا الفبای «حق‌خواهی»، «ظلم‌ستیزی»، «آزادگی» و مرامنامه راستی و رستگاری است، برای انسان بودن، باید عاشورا را نفس کشید و زندگی کرد.
در سال‌های اخیر شعرهای عاشورایی بسیار فاخر و درخشانی از شاعران جوان خوانده‌ام که باید بر این نعمت سجده شکر کرد. ولی بدیهی است که هنوز تا رسیدن به نقطه آرمانی راه زیادی داریم. شعر دینی و آیینی ما با وجود همه روشنگری‌ها، باز هم از آفاتی مثل اغراق، اسطوره‌سازی، احساس‌زدگی، محبت‌محوری فارغ از معرفت، روایت‌های مکشوف در قالب «غزل – مرثیه»، اظهار خاکساری‌های غیرمتناسب با عزت انسانی، کاربرد کلمات و واژگان غیرمتجانس با فرهنگ توحیدی و... رنج می‌برد. با این همه، به مدد روشنگری‌های پیران و پیشکسوتان روشن‌اندیش و دین‌آگاه این عرصه، شعر آیینی افق روشنی در پیش رو دارد.
نمود کرونا در شعر‌هایی که این روز‌ها از زبان مداحان خوانده می‌شود، بیشتر شده است. مضامین برخی از این شعر‌ها بر اصول عقلانی رعایت پروتکل‌های بهداشتی تأکید دارد و برخی نیز تأکید می‌کنند که اگر در راه عزاداری امام حسین بیمار شدیم و جانمان را از دست دادیم، شهید هستیم. به طور کلی نظر شما درباره چنین شعر‌هایی و مضامین این شعر‌ها چیست و این شعر‌ها را چقدر از لحاظ روشنگری یا ترویج افکار و عقاید غلط در جامعه اثرگذار می‌دانید؟
بدیهی است سبک زندگی در دوران کرونا با سبک زندگی در دوران پیش و پس از کرونا به ضرورت متفاوت خواهد بود. دیگر اینکه این مسئله یک مسئله کلان، فرامذهبی و فرادینی است و همه ما - فارغ از اینکه چه دین و مذهبی داشته باشیم - به حکم انسان بودن موظفیم خودمان را با شرایط جدید انطباق دهیم. یعنی حفظ مصالح و تأمین سلامت عمومی جامعه اقتضا می‌کند ما به شیوه‌ای زندگی کنیم که مردم جهان از این بیماری در امان بمانند تا رفته‌رفته این بیماری هولناک ریشه‌کن شود.
شهید مطهری در این زمینه می‌فرماید: «جای شک و تردید نیست که تعلیمات اسلام بر اساس حفظ و رشد و سلامت جسم است. علت حرمت بسیاری از این امور، مضر بودن آن‌ها به حال بدن است. یکی از مسلمات فقه، این است که بسیاری از این امور به این دلیل تحریم شده‌اند که برای جسم انسان ضرر دارند. یک اصل کلی هم برای فقها مطرح است که هر چیزی که محرز بشود که برای جسم انسان مضر است - ولو هیچ دلیلی از قرآن و سنت نداشته باشد - قطعاً حرام است.» محرم و عاشورای حسینی نیز یک ظاهر دارد و یک باطن.
ولی در شرایط فعلی، برگزاری مراسم عزاداری حسینی، باید متناسب با مصالح و منافع عمومی جامعه باشد. عقلانیت دینی نیز می‌گوید حفظ جان از اهم واجبات است؛ بنابراین به جای برگزاری عزاداری به شیوه‌های مرسوم سنتی، با در نظر گرفتن شرایط، باید در برگزاری عزای حسینی اجتهادگونه عمل کنیم تا جامعه از شر ویروس کرونا در امان بماند. یعنی مراسم به گونه‌ای برگزار شود که سلامت جامعه را به خطر نیندازد. این نگرش دقیقاً منطبق بر آیات و روایات دینی و قرآنی است. شارع مقدس نیز حفظ جان را واجب‌تر از تقید به شکل خاصی از شعائر می‌داند. آری، باید عقل را چراغ راه خود قرار دهیم و تا زمان برطرف شدن خطر به توصیه کارشناسان سلامت، اجتماعات مذهبی را با رعایت کامل پروتکل‌های بهداشتی برگزار کنیم.
وظیفه شاعر و مداح با سرودن و خواندن چنین شعر‌هایی در جامعه چیست؟
مقام معظم رهبری در بیاناتی که به همین مناسبت داشتند، تکلیف را روشن کردند. نباید شعری بگوییم که مضمون آن با آموزه‌های اصیل دینی و سبک زندگی اسلامی در شرایط کرونا در تقابل باشد. رسالت شاعر اصیل عاشورایی در این زمینه روشنگری و دعوت مردم به رعایت پروتکل‌های بهداشتی است. تعظیم مناسک و شعائر اسلامی لازم است. ولی این تکریم و تعظیم باید مطابق با مقتضیات زمان انجام شود. ضمن اینکه در این شرایط از ظواهر مناسک و شعائر باید فراتر رفت و بیشتر به ارزش‌هایی که در متن و بطن شعائر است، توجه کرد.
در پایان اگر نکته ناگفته‌ای به نظرتان می‌رسد، بیان بفرمایید؟
محرم امسال فرصت خوبی است تا ورای گفته‌ها و شنیده‌ها و مشهورات، به صورت مستقیم و بلاواسطه با مراجعه به منابع و مقاتل معتبر، درباره عاشورا و قیام حسینی بیشتر بخوانیم و بدانیم. باید فارغ از‌های و هیاهو، در خلوتی معنوی به مطالعه و پژوهش درباره شخصیت امام حسین (ع)، یارانش و اهداف متعالی قیام عاشورا بنشینیم. مطالعه کتاب‌های عالمان بزرگی، چون شهید مرتضی مطهری و دکتر سیدجعفر شهیدی در شناخت هویت و شناسنامه نهضت عاشورا به ما کمک بزرگی می‌کند.
گفت‌وگو از سمیه قربانی
انتهای پیام مطالب مرتبط
