الهیات عملی چراغی است که قلمرو استراتژیکِ الهیات را نشان می‌دهد

 

سیاست‌های کلی ابلاغی آستان قدس رضوی بسیار روشن است و در آن آمده که آستان هرچه در توان علمی و پژوهشی دارد باید معطوف به نیازها و رسالت‌های آن باشد و نزدیک‌ترین قلمروی که به این سیاست‌های ابلاغی وجود دارد قلمرو الهیات عملی، هم در مفهوم وسیع الهیاتی و هم مفهوم عملی آن است. بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، برنامه سه ساله خود را در راستای نیازها و رسالت‌های آستان تدوین کرد و وقتی برنامه سه ساله بنیاد را مرور می‌کنیم به این نتیجه می‌رسیم نقطه مشترک آن الهیات عملی است.

ما چند راهبرد را پیش روی خود می‌بینیم؛ یکی از این موارد این است که ما صرفاً پژوهشگاهی در این کشور نیستیم بلکه یک بنیاد و مرکز پژوهشی هم هستیم بنابراین باید به سمت نیازها و رسالت‌های ملی، منطقه‌ای و جهانیِ آستان قدس رضوی برویم. راهبرد دیگر تعامل با دانشمندان بزرگ این مرز و بوم است که کم هم نیستند و در خراسان بزرگ نیز دانشمندان زیادی داریم که باید با آنها تعامل داشته باشیم. 

 

خوشبختانه در سطح جهانی کارهای خوبی شروع شده و نوید بخش‌ آینده روشنی هستند. اندیشمندانی از عربستان سعودی به ما گفته‌اند زمینه برای حضور شما در عربستان فراهم است و حتی پا پیش گذاشته‌اند تا قراردادهایی را منعقد کنند. نهایتاً اینکه ما در این رسالتی که بر دوش گرفته‌ایم به دو عنصر به صورت هم‌زمان تاکید می‌کنیم که یکی وفاداری به علم با عنوان یک تلاش روش‌مند، نظام‌مند و دارای قاعده و پایبندی به ضوابط معرفت و در عین حال عمومی‌سازی دانش است.

به نظر می‌رسد یکی از بهترین رویکردها برای رسیدن به این اهداف، الهیات عملی باشد و این کنفرانس نیز در همین راستا برگزار می‌شود. ما تمام مذاکرات علمی این همایش را مدون خواهیم کرد و برنامه داریم تا همه سخنرانی‌ها در اختیار عموم قرار گیرد. ان‌شاء‌الله به زودی همایش زیارت را هم با رویکرد ملی و بین‌المللی برگزار می‌کنیم چراکه در مقوله زیارت، انبوهی مطالعات و کار شده لذا باید از آنها خبردار شویم و در این زمینه تعاملات علمی داشته باشیم. 

 

یکی از مسائلی که لازم است به آن اشاره کنم الهیات عملی و هم‌‌سرنوشتی است چراکه این دو به لحاظ مفهومی شریک هستند. الهیات عملی از یک سو مفهومی روشن است اما اگر تحقیق کنیم دارای ابهام هم هست که باید درباره آن بحث شود و معتقدم همچنان لایه‌هایی از تاریکی در آن وجود دارد. آغاز الهیات عملی را می‌توان گستره معرفتی الهیاتی معطوف به عینیتِ زندگی بشر دانست اما این بحث مطرح می‌شود که الهیات عملی در عینیت زندگی بشر قرار است چه کار کند؟ اولین پاسخ، تبیین است. گام بعدی سؤال این است که آیا می‌توانیم امیدوار شویم تبیین‌ها حقیقتاً عملی بودن را نشان دهد؟ به همین دلیل رویکرد هنجاری هم به میان می‌‌آید.

 الهیات عملی رویکرد هنجاری به رابطه ما و دینداری و گونه‌های مختلف زیست فردی و اجتماعی دارد اما در گام دیگر می‌تواند غیر از رویکرد تبیینی و هنجاری، یک رویکرد جدی دیگر داشته باشد و آن هم مسائل روی میز است که توقع داریم الهیاتی‌ها آنها را حل کنند. در این زمینه رقابت علم و دین هم به میان می‌آید که می‌تواند منجر به تعامل علم و دین شود چراکه علم هم به دنبال حل مشکلات بشر است. در این رویکرد، عملی بودن به شکل واضحی خود را نشان می‌دهد. اگر علوم رفتاری آمده‌اند مسائل ما را حل کنند توقع داریم الهیات هم وارد میدان شود اما الهیات نمی‌تواند آلترناتیو باشد بلکه باید بین آنها تعامل باشد. امکان ندارد الهیات عملی داشته باشیم اما نتوانیم با جامعه شناسی، روانشناسی و ... گفت و گو داشته باشیم. 

 

وقتی به مسائل روی میز برسیم آنگاه دو قلمرو را باید جدا کنیم که یکی مسائلی هستند که از جنس مسائل عملیاتی هستند اما قلمرو بالاتر قلمرو استراتژیک و راهبردی است که مسائل بشر از این جنس هستند. الهیات عملی، چراغی است که قرار است در قلمرو استراتژیکِ الهیات، منطقه‌ای را به ما نشان دهد. در واقع یک چراغ قوه را به دست می‌‌گیریم  و با رویکردها و مسائلی که داریم به میدان می‌آئیم. از سوی دیگر، هم‌سرنوشتی همانند الهیات عملی، بسیار مبهم و اتفاقا مورد غفلت است. 

جیمز کالینز می‌‌گوید تمام سازمان‌هایی که به مدت طولانی موفق بوده‌اند علت موفقیت آنها امور پیش پا افتاده‌ای است که دیگران ندیده‌اند. در زمینه هم‌سرنوشتی هم باید یادمان باشد باید به میراث بشری اهمیت دهیم اما در عین حال نسخه هم نپذیریم. براساس مفهوم هم‌سرنوشتی، در یک سازمان فقط تصمیم‌سازها ذی نفع نیستند بلکه همه افراد در سازمان ذی‌نفع هستند. هم‌سرنوشتی بر چیزهایی دلالت دارد که در زندگی بشر قدرت دارند بدین معنا که من فرض می‌کنم در یک جمع شصت نفر حضور دارند  اما هم‌سرنوشتی می‌گوید ما شصت نفر به علاوه یک جمعِ شصت نفری هستیم که در اینجا قدرت و تاثیر دارد بنابراین ما در این جمع شدن، یک هم‌سرنوشتی را خریده‌ایم بدون اینکه بدانیم آن را چند خریداری کرده‌ایم.

 

پس عضویت در یک گروه اجتماعی، فراتر از سود و زیان‌هایی که دارد می‌تواند امور ما را به هم گره بزند و داستان گلیم خود را از آب کشیدن افسانه است چراکه تمام کارها در جامعه اتفاق می‌‌افتند. بنابراین اگر تصمیم به متارکه می‌گیرید هم‌سرنوشتی را از میان بر نمی‌دارید بلکه جهت آن را تغییر می‌دهید. از سوی دیگر هم‌سرنوشتی، هم تخریب‌کننده و هم عامل بازدارندگی است و هم می‌تواند به شدت سازنده و عامل بالندگی و تعالی باشد. این مفهوم با مفهوم مراقبت ارتباط دارد چراکه هم می‌تواند از ما مراقبت کند و اگر از آن مراقبت نکنیم به یکباره چشم باز می‌کنیم و می‌بینیم که سرنوشت شومی بر ما نوشته شده است.

با درنگ در آیاتی که از اقوام سخن می‌گوید که این اقوام که قرآن فرموده سرنوشت آنها در دست خودشان است چنین می‌فهمیم این تغییر از مسیر هم‌سرنوشتی اتفاق می‌افتد. این هم‌سرنوشتی می‌تواند قومی، ملی، یا جهانی باشد یعنی همه کره زمین یک هم‌سرنوشتی یافته است؛ مثلاً همه مسائل زیست محیطی نهیب می‌زند که ای بشر یک هم‌سرنوشتی رقم خورده است لذا هم می‌توانیم به سمت تخریب و هم آباد کردن برویم. اینجا سوال پیش می‌آید که چگونه می‌توان تهدیدِ هم‌سرنوشتی را به فرصت هم‌سرنوشتی تبدیل و آن را هدایت کرد؟

 

انبیا آمدند که دست بشر را بگیرند تا این هم‌سرنوشتی، آنها را به سوی تباهی نبرد بنابراین هم‌سرنوشتی نیاز به مراقبت دارد. حال سؤال این است که آیا الهیات عملی در این زمینه می‌تواند به ما کمک کند؟ گمان می‌کنم اگر الهیات عملی بخواهد هم‌سرنوشتی را تبدیل به قلمرو کند باید برای پیشگیری از قدرت تخریبیِ هم‌سرنوشتی دستور‌العمل‌های مراقبتی بدهد. نتیجه این است که هم‌سرنوشتی یک مسئله بزرگ و کلان است که بسیاری از مسائل الهیاتی را در خود هضم می‌کند و تغییر می‌دهد بنابراین موضوع مراقبت را باید مد نظر داشته باشیم لذا  معتقدم اگر آستان قدس رضوی، الهیات عملی را جدی بگیرد همه مسائل آن رنگ دیگری دارند.