نظریه فقه و اخلاق درباره ترساندن مؤمن

به گزارش خبرنگار افتخاری ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین حسین تهرانی از اساتید حوزه علمیه تهران، شامگاه چهارشنبه، ششم بهمن‌ماه در جلسه هفتگی درس اخلاق خود که در مدرسه نور برگزار شد، در تبیین رذیله ترساندن مؤمن، گفت: یکی از موضوعاتی که ذیل رذیله، اضرار به غیر و ایذا آمده موضوع اخافه و ترساندن مؤمن است. اخافه مؤمن به این معناست که فرد کاری کند که سبب شود با این کار او برادر مؤمنش خوفی در دلش ایجاد شود، و به تعبیر ساده، ترساندن مؤمن و وارد کردن مکروهی در دل اوست؛ و این موضوع با مسئله ایذا که اذیت کردن مؤمن بود، و مسئله اضرار که ضرر رساندن به مؤمن بود، فرق می‌کند.

وی ادامه داد: اخافه مؤمن به معنای ترساندن مؤمن است که خوف و ترسی را در دل او ایجاد کند که این ایجاد خوف در دل مؤمن نیز یکی از رذایل اخلاقی است که مورد بحث علمای اخلاق است.

حجت‌الاسلام تهرانی به نظریه فقه و اخلاق درباره ترساندن مؤمن اشاره کرد و گفت: این نکته توجه شود که بحث اخافه مؤمن از نظر علمای اخلاق، جدای از بحث محاربه در باب فقه است که اگر کسی کاری کند مثلا در جامعه اسلحه بکشد که مردم را بترساند، با این کار او در جامعه ترس ایجاد شود خود این سبب ترس در بین مؤمنین اگر با شرایطی باشد که حکم خودش را در باب فقهی دارد، اما آنچه را که مد نظر اخلاق است و علمای اخلاق بیان می‌کنند جدای از مبحث فقهی است.

استاد اخلاق افزود: منظور علمای اخلاق درباره اخافه مؤمن این است که اگر کسی عملی لفظی، بدنی و لسانی انجام دهد و با صرف گناه کردن باشد، و این عمل او باعث ترس در دل برادر مؤمن شود، این به معنای اخافه مؤمن از منظر اخلاق است.

اقسام ترساندن مؤمن و وسایل آن

حجت‌الاسلام تهرانی درباره اقسام ترساندن مؤمن، اظهار کرد: ترساندن مؤمن چند قسم دارد که یک قسم این است که شخص با قصد یک عملی از او صادر شود که به‌واسطه این عمل، طرف مقابل را بخواهد بترساند و در دل او یک خوف و ترسی ایجاد کند. حالا در اینجا طرف مقابل ممکن است از این عمل بترسد که اگر ترسید، تردیدی نیست که این عمل صدق اخافه مؤمن می‌کند.

وی افزود: اما قسم دوم اینکه یک وقت شخصی این عمل را با این نیت که فرد مقابل را بترساند انجام می‌دهد، اما طرف مقابل از این عمل او نمی‌ترسد. اینجا هم مسئله اخافه مؤمن است و شرع هم آن را نهی کرده است. این قسم دوم نیز با قسم اول مساوی است هر چند طرف مقابل نترسیده است، اما از نظر تحقق اخافه مؤمن مثل قسم اول است و اصل اخافه محقق شده است و از نظر اخلاقی فرقی با قسم اول ندارد، اما شاید از نظر حکم شرعی نظر فقهی آن با هم فرق دارد.

حجت‌الاسلام تهرانی ادامه داد: اما یک مورد دیگر اینکه شخص چنین قصدی ندارد که برادر مؤمن خود را بترساند اما این عمل از او صادر شده است، به این معنا که این شخص بدون قصد اخافه به مؤمن است اما خصوصیات یا ظاهر و قیافه او ترسناک است ولی خودش قصد ندارد کسی را بترساند. حالا در مقابل هم یک شخص اصلا کلاً رقیق القلب است و اعصاب ضعیفی دارد و ترسیده است، و این هم سبب نمی‌شود در اینجا می‌گوییم آن شخص قیافه ترسناک دارد و این شخص مقابل هم شخصی ترسو است.

فرزند ارشد مرحوم آیت‌الله حاج‌آقا مجتبی تهرانی با طرح این سؤال که وسایل اخافه چیست و این اخافه با چه وسیله‌ای صادر شده است؟ گفت: یک وقت انسان با لفظ این کار را انجام می‌دهد و با لسان خود داد و فریادی می‌کشد و قصد او هم ترساندن طرف مقابل است؛ اینجا لفظ و زبان وسیله اخافه است. اما یک وقت ممکن است عملا به این معنا شدت آن اینگونه نباشد و خفیف باشد، چه بسا با یک نگاه تند و غضبناک بخواهد به طرف مقابل نگاه کند و قصد او هم ترساندن طرف مقابل باشد. اینجا وسیله نگاه است.

وی ادامه داد: یک وقت وسیله فرق می‌کند و شخص با وسایل شخصی خودش طرف را می‌ترساند. مثلا با شلاق طرف مقابل را می‌ترساند، نه اینکه بخواهد او را با شلاق بزند، بلکه با نشان دادن شلاق می‌خواهد او را با این اقدام تهدیدآمیز بترساند. در وسایل اخافه مؤمن، شخص از وسایل مختلفی برای ترساندن برادر مؤمن استفاده می‌کند و قصد او نیز ترساندن طرف مقابل است.

حجت‌الاسلام تهرانی با اشاره به حکم شرعی و اخلاقی این رذیله اخلاقی گفت: اما در باب حکم این عمل باید گفت از نظر شرعی اگر شخص مجوز شرعی نداشته باشد، انجام این کار حرام است. چون انسان با قصد و نیت ترساندن شخص دیگری این کار را انجام داده است که این کار حرام است. اما گاهی موضوع امر به معروف و نهی از منکر است و فرد مجوز شرعی این کار را دارد که اینجا یک بحث جدا و خاص است. اما اینجا که مورد بحث ما است فرد هیچ مجوز شرعی ندارد، پس قطعا از نظر شرعی هم مرتکب حرام شده و تردیدی در حرام بودن عمل او نیست.

وی افزود: مثلا جایی تاریک است و می‌داند طرف مقابل از وجود او نیز خبر ندارد، حالا او در این تاریکی مخفی شده و تا طرف مقابل می‌آید، یک دادی می‌زند و طرف مقابل می‌ترسد، و آن فرد هم می‌خواهد با انجام این عمل لذت ببرد، که این نیت و صدور این عمل با این نیت، علاوه بر حرام بودن، از رذایل اخلاقی است و صفت بسیار زشتی است.

علت و ریشه اخافه مؤمن

فرزند ارشد مرحوم آیت‌الله حاج‌آقا مجتبی تهرانی به علت و ریشه این رذیله اشاره و بیان کرد: همانطور که در جلسات قبل بیان شد، هر صفت زشت و رذیله اخلاقی، طبیعتاً ریشه‌هایی دارد که ریشه‌های این عمل را باید پیدا کرد که ریشه‌های آن چیست؟ چه بسا این ریشه‌ها منشأ می‌شوند تا آن رذیله از انسان صادر شود. در مورد رذیله اخافه مؤمن نیز چندین علت وجود دارد. علت اول دشمنی و عداوت نسبت به دیگری است که این ریشه عداوت ممکن است او کاری کند که دیگری را که از او دشمنی دارد، بترساند.

وی ادامه داد: ریشه دوم مسئله حسادت است که به دیگری حسد دارد و از روی حسدی که به دیگری دارد می‌خواهد به دیگری صدمه بزند و اینجا ظهور و بروز حسد در ترساندن فرد مقابل است. ریشه سوم سوء خُلق است و فرد اخلاق تندی دارد و در اثر سوء خلق کاری می‌کند که طرف مقابل را بترساند. ریشه دیگر کبر و خودبزرگ بینی است که باعث می‌شود فرد خود را از دیگران برتر ببنید و این رذیله از او صادر شود که گاهی فرد نسبت به زیردستان خود این حس خود بزرگ بینی را دارد و این عمل اخافه از او صادر می‌شود. یا اینکه خشم کنترل نشده هم ظهور و بروز آن با ترساندن باشد.

استاد اخلاق افزود: لذا افرادی که گرفتار این رذیله هستند اگر بدون مجوز شرعی باشد که حرام است و عملی زشتی مرتکب شده‌اند. حتی چه بسا افراد در جامعه مبتلا به این رذیله باشند و خود از آن خبر نداشته باشند و در عادی انگاری این رذیله را متوجه نشوند که در جامعه هم مردم زیاد به این رذیله اخافه مبتلا هستند. گاهی به خاطر خود بزرگ بینی این رذیله اخافه در خانواده، محیط کاری و حتی جامعه خود را ظهور و بروز می‌دهد که چون طرف از زیر دستان خود بالاتر است این رذیله را انجام می‌دهد.

استاد حوزه علمیه ادامه داد: لذا موضوع برتری نسبت به دیگران، فرد را به این رذیله مبتلا می‌کند که او زیر دست خود را در محیط‌هایی که هست، بترساند؛ مثلا پدر نسبت به فرزند، مرد نسبت به زن، کارفرما نسبت به کارگر، همکار نسبت به همکار و…

حجت‌الاسلام تهرانی با اشاره به روایات در باب نکوهش ترساندن مؤمن، اظهار کرد: روایات زیادی در این باب آمده است و از این رذیله نکوهش شده است. از جمله امیرالمؤمنین(ع) در روایتی می‌فرمایند: «لا یَحِلُّ لِمُسلمٍ أن یُرَوِّعَ مُسلما» برای شخص مسلمان حلال نیست که مسلمانی را بترساند، به این معنا که کاری کند که ته دل او خالی شود و بترسد و در صدد عملی است که ترس در دل او بیفتد.

وی ادامه داد: همچنین امام صادق(ع) در روایتی می‌فرمایند: «مَنْ أَدْخَلَ اَلسُّرُورَ عَلَی مُؤْمِنٍ فَقَدْ أَدْخَلَهُ عَلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَنْ أَدْخَلَهُ عَلَی رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فَقَدْ وَصَلَ ذَلِکَ إِلَی اَللَّهِ وَ کَذَلِکَ مَنْ أَدْخَلَ عَلَیْهِ کَرْباً»، اگر کسی مؤمنی را خوشحال کند، پیامبر(ص) را خوشحال کرده است و کسی که پیامبر(ص) را خوشحال کرده به تحقیق این خوشحالی به خدا رسیده است و در مقابل هم کسی که موجب ناراحتی مؤمنی شود، پیامبر(ص) و خدا را ناراحت کرده است.

استاد اخلاق یادآور شد: غرض اینکه بسیار این رذیله اخافه نکوهش شده و متأسفانه بسیار هم در جامعه مشهود است اما به چشم نمی‌آید و عادی‌انگاری می‌شود، در صورتی که از رذایل اخلاقی است.

حجت‌الاسلام تهرانی بیان کرد: حتی در روایات دارد که چه بسا از نظر کیفیت ظریف‌ترین حالتی که در کیفیت شخص از خود نشان می‌دهد را گوشزد کرده‌اند. چون اخافه مؤمن فقط داد و فریاد نیست که گاهی با یک نگاه تند و تیز که در آن هیچ صدایی هم نیست، صادر می‌شود. در این باره امام صادق(ع) به نقل از پیامبر(ص) می‌فرماید: «مَن نَظَرَ إلی مُؤمِنٍ نَظرَةً لِیخیفَهُ بِها، أخافَهُ اللّهُ عَزَّوَجَل یَومَ لا ظِلَّ إلّا ظِلُّهُ»، اگر کسی به مؤمنی به گونه‌ای نگاه کند که بخواهد با آن نگاه او را بترساند و نگاه او تند و غضبناک باشد، خداوند او را در روز قیامت می‌ترساند.

وی ادامه داد: چنین عملی در دنیا چنین عقوبت سنگینی در آخرت به همراه دارد. تا جایی که در روایات آمده چنین افرادی در روز قیامت به‌صورت مورچه محشور می‌شوند که تمام جسم آن‌ها کوچک است که این‌گونه او را ذلیل می‌کنند.

استاد اخلاق افزود: امام صادق(ع) در روایتی می‌فرمایند: «مَنْ رَوَّعَ مُؤْمِناً بِسُلْطَانٍ لِیُصِیبَهُ مِنْهُ مَکْرُوهٌ فَلَمْ یُصِبْهُ فَهُوَ فِی اَلنَّارِ وَ مَنْ رَوَّعَ مُؤْمِناً بِسُلْطَانٍ لِیُصِیبَهُ مِنْهُ مَکْرُوهٌ فَأَصَابَهُ فَهُوَ مَعَ فِرْعَوْنَ وَ آلِ فِرْعَوْنَ فِی اَلنَّارِ»، اگر انسان از روی تسلطی که بر زیر دست دارد، زیر دست را بترساند یا او را از سلطانی بترساند که سلطان ترسی ایجاد نمی‌کند، اگر آن شخص نترسد و ترسی در دل او نیاید، اما چون آن فرد با نیت ترساندن این عمل را انجام داد، این شخص در آتش است. این روایت برای قسم دوم اخافه مؤمن است که اگر فرد با قصد ترساندن، شخصی را ترساند ولی آن شخص نترسید، باز اینجا عقوبت دارد. و در ادامه روایت می‌فرماید: اما اگر آن شخص ترسید، عقوبت او این است با فرعون و آل فرعون در آتش جهنم است. که قسمت دوم مربوط به قسم اول بود.

علت ابتلا و راه علاج 

حجت‌الاسلام تهرانی گفت: همان‎طور که عرض شد، علت اصلی آن حالت بزرگ‌بینی و خودبرتری و کبر است، و چه بسا وقتی فرد به این عمل مبتلا شد و آن را تکرار کرد، نسبت به انجام این عمل خیلی هم لذت می‌برد و از انجام آن خوشش می‌آید. کلا انسان در هر محیطی که خود را برتر ببیند، این عمل را بر روی زیر دستان خود انجام می‌دهد، که باید در چنین مواقعی انسان خیلی مراقب باشد که این صفت زشت از او صادر نشود.

وی ادامه داد: باید فرد خود را بررسی کند و ببیند ریشه این رذیله از چیست؟ چه چیزی باعث ابتلای او به این رذیله شده است؟ همان‌طور که عرض شد یکی از ریشه‌های ابتلا به این رذیله، عداوت و دشمنی به دیگران است، که اگر علت ابتلای او این ریشه است آن را درمان کند. اگر ریشه آن حسادت، خود بزرگ بینی، سوء خُق، خشم است، باید آن را درمان کند که منشا این صفت زشت هستند.

استاد اخلاق اظهار کرد: راه دوم درمان این رذیله این است که انسان خود را در جای طرف مقابل بگذارد و به خود بگوید آیا دوست دارد کسی با او این کار را انجام دهد؟ پس دوست ندارید، لذا باید مراقب باشید تا شما هم به دیگران ترسی وارد نکنید، همان‌طور که خودتان دوست ندارید که دیگران شما را بترسانند. لذا گذراندن خود جای طرف مقابل یکی از راه‌های درمانی این رذیله است.

وی افزود: راهکار سوم درمان این رذیله این است که انسان همیشه متذکر به یاد خدا باشد، که این توجه به یاد خدا به انسان خیلی کمک می‌کند. بداند که انجام این کار از نظر شرعی معصیت و گناه است و حرمت دارد. این یاد خدا بودن به انسان توجه می‌دهد و در کنارش هم بداند که انجام این عمل در این دنیا به زودی ظهور و بروز آن با عقوبت سخت در قیامت همراه است، که همانطور که به روایت اشاره شد، اگر کسی در این دنیا فردی را بترساند، باید منتظر باشد تا در قیامت هم گرفتار خوف خدا شود.

فرزند ارشد مرحوم آیت‌الله حاج‌آقا مجتبی تهرانی، عقوبت اخروی این رذیله را از راه‌های جلوگیری از ارتکاب آن دانست و گفت: راه دیگر برای درمان این رذیله این است که فرد به عقوبت اخروی این رذیله توجه کند که اگر این عمل از او صادر شد، چه عواقبی خصوصا در قیامت در انتظار صادر کننده این عمل است. و همانطور که گفته شد چنانچه فردی به قصد اخافه مؤمن عملی انجام دهد که او بترسد، حالا چه اینکه با این عمل او بترسد یا نترسد، این عقوبت در انتظار صادر کننده عمل است. لذا کسی که عاقل و متدین است، هیچ‌گاه به سمت این‌گونه رذایل اخلاقی نمی‌رود و مراقب رفتار خودش است.

وی افزود: راه دیگر درمان این رذیله این است که ضد این رذیله را در باب فضائل اخلاقی انجام دهد. همان‌طور که در جلسات قبل عرض شد که علمای اخلاق برای درمان رذایل علاوه بر راهکار علمی و عملی، همیشه توصیه به انجام صفت پسندیده‌ ضد این رذیله را کرده‌اند. صفت پسندیده در مقابل رذیله اخافه مؤمن، ادخال السرور است که به تعبیر ساده به جای ترساندن او، دل او را شاد کند. در آنجا داخل کردن ترس و ناراحتی و اندوه به دل مؤمن بود و اینجا در مقابل وارد کردن شادی و خوشحالی بر دل مومن و یا برطرف کردن غم و اندوه از دل اوست.

حجت‌الاسلام تهرانی با اشاره به فضیلت شاد کردن مؤمن در مقابل رذیله ترساندن مؤمن، گفت: ادخال السرور یکی از شاخه‌های فضائل اخلاقی نصیحت است، که نصیحت حالت خیرخواهی است که یکی از شاخه‌های آن این سرور و خوشحال کردن دل مؤمن است که در دل او شادی ایجاد کند و یا بتواند غم و اندوهی را از دل او بیرون کند. در این باره امام باقر(ع) از پیامبر(ص) نقل کردند که حضرت فرمودند: «مَنْ سَرَّ مُؤْمِناً فَقَدْ سَرَّنِی وَ مَنْ سَرَّنِی فَقَدْ سَرَّ اَللَّهَ»، اگر کسی مؤمنی را مسرور و شاد کند، مرا مسرور کرده است و هر کس مرا خوشحال کرده، خدا را خوشحال کرده است.

وی یادآور شد: همچنین حضرت در روایتی دیگر درباره ثواب تبسم به برادر مؤمن می‌فرمایند: «تَبَسُّمُ اَلرَّجُلِ فِی وَجْهِ أَخِیهِ حَسَنَةٌ وَ صَرْفُ اَلْقَذَی عَنْهُ حَسَنَةٌ وَ مَا عُبِدَ اَللَّهُ بِشَیْءٍ أَحَبَّ إِلَی اَللَّهِ مِنْ إِدْخَالِ اَلسُّرُورِ عَلَی اَلْمُؤْمِنِ»، تبسم کردن شخص بر روی برادر مؤمن حسنه است. یکی از روش‌های اخافه مؤمن مسئله گناه غضب‌آلود بودن است، که این روایت در درمان این رذیله آمده است که چهره‌ای متبسم به مؤمن داشته باشید و این از اموری است که توصیه شده است.

حجت‌الاسلام تهرانی در پایان گفت: لذا یکی از رذایل اخلاقی ترساندن مؤمن است، لذا انسان باید مواظب و مراقب باشد در جایی که هست یا افرادی که هستند به این رذیله مبتلا نشود، که خیلی وقت‌ها این رذیله پیش پا افتاده است و متأسفانه در جامعه عادی است که این‌طور نیست. حتی فقه‌ها درباره آن فتوا داده‌اند و از نظر اخلاقی هم صفت زشت و از رذایل اخلاقی است و عقوبت سختی نیز در انتظار صادرکننده این عمل است. راه درمان هم تحصیل صفت پسندیده مقابل آن، شاد کردن دل مؤمن از طریق چارچوب و ضوابط شرعی است و از خدا هم کمک بخواهید که مبتلا به این رذیله نشوید.

امیرمحسن سلطان‌احمدی