بازگشت خود را در نظر آورید

امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «سُبحانَكَ ما أعْظَمَ ما نَری مِن خَلْقِكَ ! وما أصْغَرَ كُلَّ عَظيمةٍ في جَنْبِ قُدْرَتِكَ ! وما أهْوَلَ ما نَری مِن مَلَكوتِكَ ! وما أحْقَرَ ذلكَ فيما غابَ عَنّا مِن سُلطانِكَ وما أسْبَغَ نِعَمَكَ في الدُّنيا ! وما أصْغَرَها في نِعَمِ الآخِرَةِ». حضرت در این جملات در مقام تنزیه عرضه می‌کنند: خداوندا تو پاک و منزهی. تمام آنچه از عظمت آفرینش تو و شگفتی‌های آن می‌بینیم بسیار کوچکتر از جلال و قدرت توست و تمام آنچه از آثار قدرت تو دیدیم در برابر آثار قدرت تو که از دیدگان ما پنهان است، بسیار کوچک است.

گفتیم اصل دین است و عمل دنیا شکننده است. دین مانند یک بنا است که هزاران مخرب دارد. نگاه کن چقدر برای ویران کردن خانه دین تلاش شده است و در هر زمان، امری که هماهنگ با هوای نفس باشد درست می‌‎کنند و نام دین بر آن می‌گذارند و این افراد بسیار هستند.

درباره موضوع شناخت خداوند و شناخت معاد سخن خواهم گفت تا کسانی که در قلبشان بیماری دارند، شفا یابند و بتوانیم شک و شبهه را از قلب خود دور کنیم. اگر بگویی شکی در این موضوع نداری این دروغی بیش نیست و اعمال تو دلالتی بر ترس تو از خداوند قهار ندارد و سخن تو در گفتن «لا اله الا الله» شبیه سخن منافقان است زمانی که گفتند: «إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ» (آیه ۱ سوره منافقون).

یک دلیل بر شناخت خداوند برای تو می‌آورم تا بتوانی نسبت به او معرفت پیدا کنی. اگر تمام دولت‌ها و دانشمندان و تمام مخلوقات دور هم جمع شوند تا بتوانند بال مگسی بیافرینند توان این کار را ندارند. بله انسان‌ها ابزارها و تلگراف و مانند آن را می‌سازند، اما آنچه می‌سازند سازه‌هایی هستند که از کنار هم قرار دادن اسباب موجود، درست می‌شود و این خلق و آفرینش نیست. پس اگر اعتقادی برای شما حاصل شد «لا اله الا الله» بگویید و آن را نزد خداوند به امانت بسپارید و بگویید خدایا این امانت ماست. آن را در هنگام خروج روح از بدنمان به ما برگرداند. این سخن در ارتباط با معرفت خداست، اما در ارتباط با معاد کفار گفتند: «وَقَالُوا أَإِذَا كُنَّا عِظَامًا وَرُفَاتًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقًا جَدِيدًا» (آیه ۴۹ سوره اسراء) خداوند در پاسخ آنها فرمود: «قُلْ كُونُوا حِجَارَةً أَوْ حَدِيدًا ، أَوْ خَلْقًا مِمَّا يَكْبُرُ فِي صُدُورِكُمْ» (آیه ۵۰ تا ۵۱ سوره اسراء) یعنی شما را برمی‌انگیزانم و دوباره برمی‌گردانم و شاید در خلق جدید سنگ یا آهن یا آفریده دیگری بودید و ما از انجام این کار عاجز نیستیم.

بدان روح انسان نمی‌میرد، بلکه جزئی است که زنده باقی می‌ماند و در حین مرگ بدنت را ترک می‌کند و از اینجا می‌خواهم نسبت به بقای روح انسانی خود یقین حاصل کنی. توضیح اینکه تو از ترکیب سه هزار عضو آفریده شده‌ای و درون تو مانند آزمایشگاهی است که هزاران کارگر در آن کار می‌کنند تا بتوان یک نفس بکشی و این نبضی که در تو می‌زند عبارت از هوایی است که وارد بدن تو می‌شود تا به نوک انگشتان تو برسد. حکمت‌های بسیاری برای آفرینش تو به کار گرفته شده است.

خدای تعالی می‌فرماید: «أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدًى»(آیه ۳۶ سوره قیامت) آیا تو فکر می‌کنی فقط از خون و ... آفریده شده‌ای، اگر چنین بود ممکن بود که انسانی به این زیبایی و عقل و آگاهی باشی؟ بلکه اضافه بر آن، خداوند اقسامی از روح در انسان به ودیعه گذاشت؛ از جمله روح طبیعی، روح حیوانی و روح انسانی.

روح انسانی پیش از جسم آفریده شد و خطاب خداوند در آیات: «يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ» (آیه ۶ سوره انفطار)، «يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَىٰ رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ» (آیه ۶ سوره انشقاق) و «إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَىٰ ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا ۖ وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا» (آیه ۱۰ سوره نساء) خطاب به این روح انسانی بیان شده است و بعد از آن خداوند تکالیفی را برای اعضای بدن مانند دست و زبان و چشم و پیشانی و پا و شکم و قلب و مانند اینها تعیین فرمود و گفت: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا، وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا» (آیه ۹ تا ۱۰ سوره شمس). غرض این است که خدای تبارک و تعالی صلاح متعلق به این بدن را در روح انسانی قرار داد.

ربیع بن خثیم یکی از زهاد هشت گانه بود که هم اکنون در یک فرسخی مشهد مقدس امام رضا(ع) مدفون است. او در خانه خود قبری کنده بود که شب در آن می‌خوابید و می‌گفت: «قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ، لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا» (آیه ۹۹ و 100سوره مومنون) و در طول روز به اعمال نیک فکر می‌کرد. مردم این چنین قبل از فرا رسیدن مرگ به فکر آن بودند.

وقتی عمر انسان به پایان برسد، مرگ به تمام اعضای بدن سرایت می‌کند، از جمله به روح حیوانی و تلخی جان کندن و احتضار در این روح حیوانی است. خوانده‌ای که حضرت زهرا(س) خطاب به عزرائیل علیه السلام در حین قبضه روحش فرمود: سریعتر. تا به آرامش برسد. امیرالمؤمنین(ع) در وصف مرگ فرمودند آنچه بر انسان نازل می‌شود وصف ناشدنی است.

مردم در حین مرگ دو دسته هستند: گروه اول «إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ، نَحْنُ أَوْلِيَاؤُكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ ۖ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَشْتَهِي أَنْفُسُكُمْ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَدَّعُونَ، نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِيمٍ» (آیه ۳۰ تا ۳۲ سوره فصلت) یعنی تو مهمان خداوند آمرزنده مهربان هستی. کسانی که گفتند پروردگار ما خداست و استقامت ورزیدند به این نعمت می‌رسند که پایان آن ضیافت پروردگار آمرزنده مهربان است. گروه دوم گروهی هستند که «وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَىٰ عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَنْ قَالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ ۗ وَلَوْ تَرَىٰ إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلَائِكَةُ بَاسِطُو أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ ۖ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنْتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ» (آیه ۹۳ سوره انعام).

گفته شده است که شخص محتضری به افرادی که در اطراف او گریه می‌کردند گفت از من دور شوید و به حال خودتان گریه کنید. ما باید به حال خودمان و بر اعمال خودمان گریه کنیم و آنچه قرار است بعد از مرگ به سبب اعمال و بدی‌هایمان ببینیم و اگر بگویی اعمال صالح انجام می‎‌دادی، دروغ گفته‌ای و نسبت به خودت مغرور شده‌ای. تأکید می‌کنم اگر پیامبری از پیامبران الهی نسبت به اعمال خود مغرور بود از بین می‌رفت و من از برخی تعجب می‌کنم که نسبت به گناهان خود احساس غرور می‌کنند. برخی به عباداتی که انجام می‌دهند مغرور می‌شوند. شما را به خداوند قسم می‌دهم که به بازگشت خود فکر کنید. لااقل به فکر ساختن کلبه یا خیمه‌ای برای آخرت خود باشید تا در روز آخرت جایی داشته باشید.

اعمال ما بد است، احوال ما بد است و علاج چیزی که می‌بینم غیر از آنچه گفتم دعا در این ساعت از ایام ماه مبارک رمضان است، زمانی که در آخر هر روز، هزاران نفر از بندگان خداوند را از آتش الهی آزاد می‌کنند. به این دعا توجه می‌کنیم و تا زمانی که می توانیم و تا زمانی که فرصت داریم می‌گوییم: « ارْحَمْني اذ تُقَلِّبُني اَيدي اَحِبَّتي وَ تَفَضَّلْ عَلَي مَمْدوُداً عَلَي الْمُغْتَسَلِ يقَلِّبُني صالِحُ جيرَتي وَ تَحَنَّنْ عَلَي مَحْموُلاً قَدْ تَناوَلَ الاْقْرِبآءُ اَطْرافَ جَنازَتي وَ جُدْ عَلَي مَنْقوُلاً قَدْ نَزَلْتُ بِكَ وَحيداً في حُفْرَتي»:  آنگاه که در بستر مرگ افتاده‌ام و دستان دوستانم، مرا این و آن سو می‌غلتانند، رحم کن. و در زمانی که در غسالخانه، دستان نیکان همسایگان مرا زیر و رو می‌کنند، پیاپی بر من تفضّل کن و زمانی که نزدیکانم جنازه مرا بر دوش می‌برند با من با محبّت باش! و وقتی مرا برای نهادن در قبر منتقل می‌کنند و تنهای تنهای در آن حفره قبر وارد می‌شوم، بر من جود و لطف کن.

ترجمه و تنظیم: کامله بوعذار خبرنگار ایکنا خوزستان