عمری که پس از معلمی صرف ترجمه قرآن به سه زبان شد
یک مترجم قرآن بیان کرد: در آیات قرآن مشخصاً آمده است که آیا در آیات تدبر نمی‌کنید؟ از این رو نباید به سادگی از مفاهیم و کلمات آن گذشت و در طی ترجمه آیات به فارسی فصیح هر جا ذهنم درگیر شد روی آن تحقیق و تدبر می‌کردم و به‌دنبال این بودم که رابطه بین آیات کاملاً حفظ شود.
برای هماهنگی دیدار با یکی از اساتید دانشگاه که از فعالان قرآنی و افراد اثرگذار در شهر همدان است تماس می‌گیرم، دیداری که قرار است در منزل این استاد قرآنی صورت بگیرد، با گشاده‌رویی می‌پذیرد که هر زمانی که می‌خواهیم می‌توانیم به منزلشان برویم.
با چند نفر از همکاران جلوی درب منزلش ایستاده‌ایم، وارد منزل می‌شویم و پله‌ها را طی می‌کنیم تا به طبقه دوم برسیم، آقای فامیل‌روحانی را مقابل پاگرد می‌بینیم که به استقبال آمده، احترام قابل توجهی برای بانوان جمع دارد که حتما اول آنها را بدرقه کند، وارد خانه که می‌شویم، چیدمان منزل که در عین زیبایی، قدیمی بودن خود را حفظ کرده حس خوبی به انسان می‌دهد، سبکی که در چیدمان‌های جدید منازل ما به خصوص افرادی که تازه تشکیل زندگی می‌دهند اصلا وجود ندارد.
چندین جلد کتاب و یک جلد قرآن تفسیری، عینک مطالعه و قلم روی میز استاد قرار دارد که نشان می‌دهد تا همین لحظات پیش از رسیدن ما مشغول مطالعه بوده است.
با خوشرویی پدرانه با یک یک مهمانان احوالپرسی می‌کند، این نگاه پدرانه و محبت‌آمیزش این را در ذهنم می‌آورد که اگر نباشد نگاه دلسوزانه یا پدرانه یا مادرانه در معلمان، آن ارتباط بین شاگرد و معلم را به ارتباطی خشک و غیرقلبی تبدیل می‌کند و در کنارش فقط اجبار می‌ماند.
از علی‌اکبر فامیل‌روحانی عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی همدان که مترجم قرآن کریم به سه زبان فارسی فصیح، زبان انگلیسی و فرانسه است می‌خواهیم برایمان از خودش بگوید.
او در گفت‌وگو با ایکنا از همدان اظهار کرد: یکی از موهبت‌هایی که خداوند به انسان عطا می‌کند ایجاد زمینه‌های هدایت مردم است که براساس آیه قرآن کسی که یک نفر را زنده کند گویی همه بشریت را زنده کرده است.
وی افزود: رسول اکرم(ص) با وجود بابرکت و پر خیر خود تحولاتی در جامعه بشری و زمینه‌های رشد و شکوفایی معنوی مردم فراهم می‌کند؛ همان‌طور که در آیه 32 سوره مائده می‌فرماید «فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ؛ و هر کس نفسی را حیات بخشد از مرگ نجات دهد مثل آن است که همه مردم را حیات بخشیده.»
این استاد دانشگاه با بیان اینکه متولد 1323 هستم، در معرفی خود و فعالیت‌های قرآنی‌اش گفت: پدرم بنا و مذهبی بود و اگرچه سواد نداشت اما بخش‌هایی از قرآن کریم را از حفظ بود که آن را از معلم قرآن خود آموخته بود.
فامیل‌روحانی بیان کرد: در آن زمان بر روی مسائل دینی و معنوی جوانان به‌دلیل سیاست‌های حکومت کار نمی‌شد، بر عکس سعی می‌کردند جوانان را از دین و قرآن دور نگه دارند و به اموری دیگر مشغول کنند.
وی ادامه داد: در آغاز جوانی به لطف خدا به شغل معلمی پرداختم، پس از آن نیز وارد دانشگاه در رشته زبان انگلیسی شدم. در جمعی قرار گرفتم که اهل دین بودند و با جوانانی این چنینی همراه بودم و توفیقی شد در محضر آیت‌الله سیدرضا فاضلیان در دهه 40 به مباحث تفسیری قرآن بپردازم و من هم به فرزند این عالم بزرگ زبان انگلیسی را که در دوران دانشگاه آموخته بودم آموزش می‌دادم، مدتی هم در حوزه علمیه بودم و تا حدودی با دروس و بحث آنها آشنا شدم و هم‌زمان در رشته زبان فرانسه در دانشگاه تهران نیز پذیرفته شدم.
این مترجم قرآنی یادآور شد: پس از فارغ‌التحصیلی به همدان بازگشتم، مدتی در جهاد سازندگی مشغول شدم و سپس در مرکز تربیت معلم به‌عنوان معلم و پس از آن به‌عنوان مدیر مراکز تربیت معلم انتخاب شدم، سپس نیز مدیر آموزش پرورش شهرستان همدان شدم.
راهاندازی دانشگاه آزاد در همدان علی‌رغم سخت‌گیری‌ها
وی اضافه کرد: در آن زمان بحث تأسیس دانشگاه آزاد همدان مطرح شد و با معرفی استاندار وقت، بنده پیگیر راهاندازی این دانشگاه در همدان شدم که با وجود مخالفت‌های زیاد و سختی‌ها خوشبختانه راهاندازی شد. بعد از شش سال که رئیس دانشگاه بودم به‌عنوان عضو هیئت‌امنا و سپس رئیس هیئت‌امنای امامزاده عبدالله(ع) مشغول شدم که در آن دوره پروژه گسترش فضای امامزاده را پیگیری کردیم. بعد از آن هم در شورای شهر مشغول به خدمت‌رسانی شدم، سپس نشریه‌ای با عنوان «محراب» راهاندازی کردیم که در مورد آیت‌الله مدنی بود، اما متأسفانه آن‌طور که باید موفق نبود و با آمدن کرونا به دلایل مشکلات گوناگون تعطیل شد.
ارائه تز دکتری «رده‌بندی علوم» با استخراج از قرآن کریم
فامیل‌روحانی با اشاره به اینکه علاقه‌مندی من به مباحث قرآنی به ایام جوانی و دوره‌ای که در حوزه علمیه بودم بازمی‌گردد، گفت: از قرآن تلاوت‌هایی داشتم، به‌دلیل مرتبط نبودن رشته‌های دانشگاهی‌ام به مباحث قرآنی در دانشگاه خیلی فعالیت قرآنی نداشتم اما در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری موضوعی قرآنی را به‌عنوان تز ارائه دادم. در تز دکتری «رده‌بندی علوم» را از قرآن استخراج کردم و به لطف خدا با نمره خوبی پذیرفته شد، کار جدیدی که تا آن موقع به‌دلیل وضعیت فکری و فرهنگی حاکم بر دانشگاه پذیرفتنش سخت بود.
وی بیان کرد: سال 90 برای اولین بار دست به ترجمه قرآن زدم، به چند دلیل این ترجمه را انجام دادم که در مقدمه آن هم آمده است. آنچه در صحبت‌های اندیشمندان اروپایی آورده شده نشان می‌دهد در ترجمه قرآن به زبان‌های اروپایی متأسفانه به‌دلیل مبارزه با اسلام و قرآن آن دقت عمل برای ترجمه به عمل آورده نشده است. با توجه به این موضوع با خود گفتم روی ترجمه فارسی هم می‌شود کار کرد تا آنچه را باید و شاید بیان کرد.
این مترجم قرآن با بیان اینکه ترجمه‌های فارسی قرآن آن‌طور که باید دقیق نیست، تصریح کرد: در ترجمه آیات از عربی به فارسی نزدیک‌ترین معنی که در ابتدا به ذهن رسیده به عنوان ترجمه مطرح شده است و در این مورد از نظر بنده با احترام به نظر بزرگان مشکلاتی ایجاد شده است. گاهی در مورد یک کلمه و ترجمه آن به فارسی حدود 13 یا 14 کلمه وجود دارد و دیده می‌شود برای ترجمه‌هایی که وجود دارد به همان معنای اولی بسنده کرده‌اند.
ترجمه قرآن به زبان فارسی فصیح 3 سال طول کشید
وی توضیح داد: در این ترجمه‌ای که انجام دادم با معنی آیات گاهی به‌طور مثال سیزدهمین معنای آن واژه عربی که در نظر گرفته شده بود در ترجمه آیه مناسب‌تر بود. از این‌رو ترجمه قرآن به زبان فارسی فصیح حدود سه سال به طول انجامید.
فامیل‌روحانی با اشاره به اینکه نسخه آماده شده برای چاپ به ارشاد تهران ارسال شد، یادآور شد: اجازه چاپ به آن داده نشد، یکی از دلایل این بود که آیاتی که مربوط به امام علی(ع) است در ترجمه این آیات برجسته شده بود و دلیل آنها این بود که این نوع ترجمه اختلاف‌افکن است.
وی افزود: دلیل دیگر این بود که این ترجمه از نظر آنها با زبان فارسی امروزی خیلی سازگاری ندارد، من سعی کردم حتی یک کلمه عربی یا ترکی یا هر کلمه دخیل از هر زبان دیگر وارد ترجمه نشده باشد، هرچند اگر شما آن را بخوانید متوجه می‌شوید چراکه اگر در جایی یک لغت فارسی قدیمی آمده زیر آن معادل امروزی هم آورده شده است. به هر صورت سعی من بر آن بوده که در ترجمه تمام محتوای عربی آیات را به فارسی بازگردانم؛ اما با انتشار آن مخالفت شد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: پس از آن به سراغ ترجمه قرآن از این ترجمه فارسی محض به زبان انگلیسی و سپس فرانسه رفتم، ترجمه این سه جلد قرآن حاصل 8 یا 9 سال عمرم بعد از بازنشستگی بود.
اشاره به 7 آیه قرآن که نام علی(ع) در آن آمده است
وی با بیان اینکه در این ترجمه در هفت آیه قرآن نام مبارک حضرت علی(ع) آمده است، که مفسران از قبل نیز به آن اشاره‌هایی داشته‌اند، اظهار کرد: در صدر اسلام در کتابت‌ها حرکات زیر و زبر، تشدید و مد گذارده نمی‌شد و اصلاً کلمات نقطه نداشتند، لذا بعضی کلمات را چند مدل می‌شود خواند.
فامیل‌روحانی بیان کرد: پس از رحلت پیامبر(ص) با حذف امام علی(ع) از صحنه سیاسی با تغییر تلفظ می‌خواستند معنای قرآن را عوض کنند، اما خوشبختانه تغییری در کلمات ایجاد نشد، معاویه در تفسیر آیات دستور داده بود آیاتی را به نفع خودش تفسیر کنند و هر جا نام امام علی(ع) بود را حذف کنند. لذا این توطئه‌ای بود که ممکن بود باعث ایجاد تحریف در قرآن شود که شیعیان در تلفظ‌ها دخالت نکردند تا مبادا آنها آیاتی را حذف کنند.
وی با اشاره به این هفت آیه‌ای که در مورد امام علی(ع) در قرآن وجود دارد و آنها را در ترجمه خود به‌صورت مشخص آورده است، گفت: آیه چهارم سوره یاسین در تلفظ خوانده می‌شود «عَلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ» این آیه را من عَلیٌ(ع) صراط مستقیم، ترجمه کرده‌ام اگر در صدر اسلام این آیه عَلی خوانده می‌شد آن را حذف می‌کردند، از این رو شیعه پس از پیامبر(ص) برای جلوگیری از تحریف در این موارد دخالتی نکرد. البته در آیه 9 سوره حشر خداوند می‌فرماید «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ البته ما قرآن را بر تو نازل کردیم و ما هم آن را محققاٌ محفوظ خواهیم داشت.»
فامیل‌روحانی با اشاره به آیه 41 سوره حجر «قَالَ هَٰذَا صِرَاطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيمٌ»، بیان کرد: راه علی(ع) است که مستقیم است، یا در آیه چهارم سوره زخرف «وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ»، آیه 57 سوره مریم «وَ رَفَعْناهُ مَكاناً عَلِيًّا» و یا در آیه 50 سوره مریم «وَوَهَبْنَا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنَا وَجَعَلْنَا لَهُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِيًّا» در این چهار آیه نیز هر جا کلمه علی آمده منظور امیرالمؤمنین علی(ع) است.
وی با اشاره به آیات دیگر که در آن واژه علی منظور همان امام علی(ع) است، گفت: آیه 76 نحل «وَهُوَ كَلٌّ عَلَىٰ مَوْلَاهُ» و آیه 12 سوره لیل «إِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدَىٰ» از آیاتی هستند که نام علی(ع) در آن مستقیم آورده شده است.
استفاده از سایر کلمات لغتنامه برای ترجمه برخی عبارات قرآن
این فعال قرآنی با اشاره به تفاوت‌های ترجمه‌ای خود با سایر ترجمه‌ها، اظهار کرد: یکی از دلایلی که با چاپ این ترجمه مخالفت شده تفاوتی است که با ترجمه برخی از بزرگان دارد، که چند مورد از این نوع ترجمه را بیان می‌کنم، به‌طور مثال آیه 41 سوره عنکبوت «وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ» در علم سازه و معماری خانه عنکبوت از محکم‌ترین سازه‌هاست و می‌دانیم که از تار عنکبوت برای ساختن لباس ضدگلوله استفاده می‌شود؛ یکی از معانی که از این سستی که قرآن بیان کرده برداشت می‌شود، از معانی دور «بیت» است که شاید اولین معنا خانه به نظر برسد اما منظور «خاندان» است چراکه عنکبوت ماده پس از تولید مثل عنکبوت نر را می‌خورد و در این نوع حشره اصلاً خاندانی تشکیل نمی‌شود. لذا، عنکبوت سست‌ترین خاندان را دارد. همان‌طور که در مورد اهل بیت «بیت» به معنای خاندان یا خانواده است نه خانه در این آیه هم ترجمه بیت به خاندان ترجمه‌ای منطقی‌‌تر را به بار می‌آورد.
وی با اشاره به سوره الرحمن آیه 76 «وَعَبْقَرِيٍّ حِسَانٍ» توضیح داد: در ترجمه این آیه بهترین و زیباترین پارچه معنا شده، در صورتی که در این آیات خداوند بانوان بهشتی را توصیف می‌کند و من این عبارت را «بانوان هوشمند خوش‌سیما» معنا کرده‌ام، یا در آیه 8 تا 10 سوره بلد «أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ وَلِسَانًا وَشَفَتَيْنِ وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ»، نجد را سرزمین بلندتر نسبت به بقیه سرزمین‌ها معنا کرده‌اند در صورتی که با معانی قبلی آیه شاید خیلی همخوانی نداشته باشد، یکی دیگر از معنای «نجد» پستان مادر است که در اینجا بیشتر به معنای آن می‌خورد، هدیناه النجدین یعنی مکیدن شیر از پستان مادر را به او یاد دادیم که با آیات قبلی «آیا ما به او دو چشم عطا نکردیم؟ و زبان و دو لب به او ندادیم؟» هماهنگ‌تر است تا سرزمین بلند.
وی با اشاره به ترجمه فارسی محض خود در مورد عبارت «ناصیه» که در چندین مورد از آیات قرآن کریم آمده است، تصریح کرد: ناصیه را همه پیشانی معنا می‌کنند که در آیه 15 سوره علق «کَلاَّ لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِيَةِ» این‌طور معنا شده که موی پیشانی را می‌گیرند و به سمت عذاب می‌برند در صورتی که پیشانی مو ندارد، یکی از معنای ناصیه سر و بزرگان یک گروه می‌تواند باشد که برای عذاب قومی از سردسته و بزرگ آن شروع می‌کنند.
فامیل‌روحانی با اشاره به آیه 41 سوره الرحمن «يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِيمَاهُمْ فَيُؤْخَذُ بِالنَّوَاصِي وَالْأَقْدَامِ»، گفت: در این ترجمه بنده این‌طور معنا کرده‌ام که مجرمان با چهره‌هایشان شناخته می‌شوند و بزرگانشان و پیشروان آنها در بند شوند، یعنی در این آیه هم ناصیه و اقدام را بزرگان و پیشروان معنا کرده‌ام.
وی به تفاوت ترجمه خود در مورد عبارت «ذی‌الاوتاد» نیز اشاره کرد و افزود: در آیه 10 سوره فجر «وَفِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتَادِ» برخی «اوتاد» را جمع وَتَد یعنی میخ‌ها می‌دانند و آن را صاحب میخان ترجمه می‌کنند که اشاره‌ای به شکنجه‌گر بودن فرعون و دستیارانش است. در صورتی که این عبارت یعنی «ذی‌الاوتاد» می‌تواند معنایی دیگر داشته باشد و آن را به عالم یا «دانشمند» که در لغتنامه آورده شده است معنا کرد، چراکه اطراف فرعون افرادی دانشمند بودند که اگر در دوست‌ترین نقطه مصر هم زنی باردار می‌شد این افراد مطلع می‌شدند، از این رو به آنان ذی‌الاوتاد می‌گفتند.
فامیل‌روحانی در توصیف جهنم به آیه 32 سوره مرسلات «إِنَّهَا تَرْمِي بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ» اشاره کرد و گفت: همه مترجمان قصر را در اینجا کاخ ترجمه کرده‌اند که یعنی شراره‌هایی چون کاخ یا ساختمان‌های بلند پرتاب می‌کند، اما دورترین معنا یا آخرین معنایی که در لغتنامه برای قصر وجود دارد هیزم خشک است، ترجمه‌ای که بنده آورده‌ام جهنم جرقه‌هایی چنان هیزم خشک پرتاب می‌کند.
وی ادامه داد: در آیه 41 سوره یاسین نیز «وَآيَةٌ لَهُمْ أَنَّا حَمَلْنَا ذُرِّيَّتَهُمْ فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ» فلک را کشتی معنا کرده‌اند که فرزندانشان را در کشتی‌هایی پر حمل کردیم، رابطه بین کشتی و ذریه را شاید با این عبارت نتوان برقرار کرد، به همین دلیل نباید به اولین معنا اکتفا کرد بلکه در مورد فلک از معناهایی که برایش وجود دارد ویژگی‌های وراثتی و ژنتیکی نیز هست و بنده فُلک را گویچه یا یاخته معنا کرده‌ام.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه به دنبال این بودم که رابطه بین آیات کاملاً حفظ شود، گفت: در آیات قرآن مشخصاً آمده که آیا در آیات تدبر نمی‌کنید؟ لذا نباید به سادگی از مفاهیم و کلمات آن گذشت. لذا در طی ترجمه هر جا ذهن درگیر شد روی آن تحقیق و تدبر کردم.
وی تأکید کرد: اصراری به انتشار آثار خود ندارم چراکه دوستان پیشنهاد چاپ آنها را در برخی دیگر از کشورها به من دادند، بیشتر به دنبال تدبر و البته ارائه ترجمه‌ای صریح‌تر بودم، کتابی هم در مورد امام علی(ع) در حدود 50 یا 60 صفحه با عنوان «علی معجزه بزرگ پیامبر(ص)» نوشتم که آن هم به دلیل ایجاد اختلاف از چاپش جلوگیری شد.
گزارش از اکرم یوسفی‌پارسا
انتهای پیام
