درک بهتر معنای زندگی؛ ثمره توجه به خودمراقبتی معنوی

به گزارش ایکنا از اصفهان، دهمین نشست از سلسله وبینارهای علمی همایش بین‌المللی تربیت معنوی و سلامت معنوی از منظر امام علی(ع)، دیروز، هفتم تیرماه با همکاری دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی بابل و دانشگاه پیام نور تهران به میزبانی انجمن علمی مطالعات نهج‌البلاغه ایران شعبه اصفهان برگزار شد.

سخنران اول این وبینار، محمدهادی یدالله‌پور، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی بابل بود که درباره «راهکارهای خودمراقبتی معنوی از منظر نهج‌البلاغه» سخنرانی کرد. وی خودمراقبتی معنوی را شامل اعمال اکتسابی، آگاهانه و هدفمند دانست که برای سلامت معنوی خود و خانواده انجام می‌دهیم تا نیازهای معنوی‌مان را رفع و از سقوط ما در دام بیماری‌های اخلاقی و روحی پیشگیری کند.

وی افزود: بر این اساس، چهار مؤلفه در تعریف خودمراقبتی مورد تأمل و بررسی قرار می‌گیرد؛ الف) خودمراقبتی، فعالیتی آگاهانه و داوطلبانه است؛ ب) خودمراقبتی، فعالیتی آموختنی و اکتسابی است؛ پ) خودمراقبتی مسئولیتی همگانی است؛ ت) خودمراقبتی به پیشگیری از بیماری‌های اعتقادی و اخلاقی منجر می‌شود.

دانشیار دانشگاه علوم پزشکی بابل تأکید کرد: از مزایای خودمراقبتی معنوی می‌توان به تجدید انرژی معنوی و کاهش استرس اشاره کرد. همچنین رسیدن به چشم‌اندازی نو در اعتمادبه‌نفس و عزت‌نفس و نیز افزایش شور و شوق ملاقات الهی و درک بهتر معنای زندگی، از دیگر مزایای توجه به خودمراقبتی معنوی است.

راهکارهای نهج‌البلاغه برای خودمراقبتی معنوی

وی ادامه داد: سه حوزه مهم شخصیت انسان که در بحث خودمراقبتی باید مورد توجه ویژه قرار گیرند، به این شرح است؛ حوزه بینش و نگرش شامل عقلانیت، شناخت و آگاهی که اندیشه، تفکر و منطق انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. حوزه گرایش و گروش که مربوط به ساحت دل، قلب، عواطف، هیجانات و احساسات انسان است و حوزه روش و منش که ویژگی‌های رفتاری و عملکردی انسان را دربر می‌گیرد.

هادی‌پور اولین راهکار خودمراقبتی معنوی در نهج‌البلاغه در حوزه بینش و نگرش را ایمان خواند که به ایمان به خدا، معاد، رسالت انبیا و کتب آسمانی تقسیم می‌شود و اضافه کرد: ایمان در ساختار تربیت اسلامی، به‌عنوان عالی‌ترین صفت نفسانی هدایتگر مورد تأکید نهج‌البلاغه واقع شده‌ است. مثلاً در خطبه ۱۹۳ نهج‌البلاغه، امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: «وقتی آدمی ایمانی قوی پیدا کند، خداوند در جان او نزدیک می‌شود و غیر خدا از چشم او می‌افتد».

وی تصریح کرد: بدیهی است که حضور همیشگی خدا در جان آدمی سبب تقویت خودمراقبتی در او می‌شود. ایمان به حقانیت پیامبران و کتب آسمانی نیز از مصادیقی است که به تقویت خودمراقبتی معنوی می‌انجامد، چرا که پیامبران، راهنمایان ملکوت هستند و کتاب آسمانی، نقشه راه رسیدن به ملکوت محسوب می‌شود که در جای‌جای نهج‌البلاغه به این مهم اشاره شده‌ است. ایمان به قیامت بعد از خدا و معاد نیز موکدترین نوع ایمان در نهج‌البلاغه به‌شمار می‌رود. مثلاً در خطبه ۲۰۳، علی(ع) می‌فرماید: «ای مردم، دنیا گذرگاه و آخرت قرارگاه است، باید از گذرگاه برای قرارگاه توشه بگیرید. وقتی کسی را مرگ می‌رسد، مردم می‌گویند چه بر جای گذاشت و فرشتگان می‌گویند با خود چه آورده است؟».

سردبیر مجله اسلام و سلامت دانشگاه علوم پزشکی بابل دومین راهکار خودمراقبتی معنوی در حوزه بینش و نگرش را مرگ‌اندیشی خواند و گفت: علی(ع) در خطبه ۱۸۸ نهج‌البلاغه، به انسان‌ها توصیه می‌کند که همیشه به مرگ توجه ویژه داشته باشند و از وقوع رخدادی که نه به آنها مهلت می‌دهد و نه از آنها غافل می‌شود و همواره نسبت به ایشان طمع دارد، آسوده نباشند.

وی افزود: قطعاً این نگاه مرگ‌اندیشانه که در انسان وارسته شکل می‌گیرد، با علاقه به مرگ در انسان‌های افسرده بسیار متفاوت است، چرا که انسان بهره‌مند از سلامت معنوی، مشتاق برگشت و رجوع به کمال مطلق و اصل خویشتن است و انسانی که از خود و دنیایش احساس خستگی می‌کند، مشتاق پایان دادن به زیست دنیوی خود.

هادی‌پور با بیان اینکه سومین راهکار برای خودمراقبتی معنوی در حوزه بینش و نگرش، تفکر است، ادامه داد: در نهج‌البلاغه، علی(ع) بارها ما را به تفکر در مباحثی همچون قرآن، طبیعت، تاریخ و... دعوت کرده، مثلاً در نامه ۳۱ راجع به تفکر در تاریخ می‌فرماید: «من در تاریخ چنان اندیشیده‌ام که گویی با پیشینیان زیسته‌ام» و در باب تفکر در طبیعت، به اندیشیدن در نوع زیست حیواناتی همچون مورچه، ملخ، طاووس و... تذکر داده‌ است.

وی بیان کرد: در حوزه گرایش و گروش، اولین راهکاری که نهج‌البلاغه برای افزایش خودمراقبتی معنوی ارائه می‌دهد، اسوه‌سازی معنوی است. مولا در مواضع متعددی در نهج‌البلاغه، اهل‌ بیت(ع) را به‌عنوان برترین الگوهای معنوی معرفی می‌کند.

دانشیار دانشگاه علوم پزشکی بابل اظهار کرد: راهکار دیگر، انتخاب همنشین مناسب و دوری از افراد آلوده و گناهکار است و پرتکرارترین راهکاری که در این حوزه ارائه می‌شود، رعایت تقواست. امیرالمؤمنین(ع) در اکثر نامه‌ها و خطبه‌ها درباره تقوا صحبت می‌کند. مثلاً، در نامه‌ ۴۷ به فرزندان بزرگوارشان، تقوا و پرهیزکاری را بارها سفارش و در خطبه ۱۸۸ نیز مردم را به تقوای الهی توصیه کرده است.

وی در ادامه، توضیحاتی درباره حوزه روش و منش ارائه داد و عبادت را اولین راهکار در این حوزه دانست. یاد قلبی و لسانی، ذکر معنوی و الهی، توجه به نماز و نماز جماعت، توجه به اعتکاف، حج، نیایش، دعا و زیارات که بارها در نهج البلاغه ذکر شده‌ است نیز از مصادیق عبادت محسوب می‌شود.

هادی‌پور راهکار دوم را جهاد با نفس و عدم توجه به تمایلات نفسانی دانست که در نامه ۲۷ و ۵۳ نهج‌البلاغه مکرر به آن پرداخته شده‌ است. سومین راهکار نیز عفت‌ورزی در پنج حوزه نگاه، کلام، دل، شکم و دامن محسوب می‌شود. وی عفت را یکی از مهم‌ترین صفات نفسانی دانست که جان انسان را از غلبه و حاکمیت شهوت نجات می‌دهد و آن‌ را تحت سیطره عقل درمی‌آورد.

وی تصریح کرد: راهکار چهارم در این حوزه، زهدورزی یعنی عدم تمایل به دنیا و متعلقات آن است. مولا در خطبه ۳۳ می‌فرماید: «اگر آدمی در دنیا زهد بورزد، دیدگانش نسبت‌ به زشتی‌های دنیا بینا می‌شود». راهکار پنجم نیز خودنظارتی، خودارزیابی، خودسنجی و سپس توبه و استغفار به‌شمار می‌رود که درباره مراقبه و محاسبه نفس در حکمت ۲۰۷ و خطبه ۱۹۳، مطالبی بیان شده است.

سلامت معنوی از منظر عهدنامه مالک اشتر

در ادامه، محمدهادی امین ناجی، نایب رئیس انجمن علمی مطالعات نهج‌البلاغه ایران به بیان سلامت معنوی از منظر عهدنامه مالک اشتر پرداخت. وی انسان را موجودی متشکل از ظاهر و باطن دانست و اظهار کرد: قرآن نیز در آیه ۱۴ سوره مؤمنون به این خلقت ترکیبی از روح و جسم اشاره می‌کند، ولی در جوامع بشری از ربع چهارم قرن ۲۰، موضوع سلامت انسان به ساحت‌های فراتر از جسم و ماده نسبت داده شد و بعد معنوی انسان به‌عنوان یک فراز غیرقابل تفکیک از وی به حساب آمد.

وی افزود: در اواخر قرن ۲۰، نیازهای معنوی در بالاترین قسمت از هرم نیازهای انسان قرار گرفت و لذا، سلامت انسان از موضوع سلامت جسمی صرف فراتر رفت و سلامت اجتماعی، روانی و معنوی را نیز دربر گرفت. البته این رویکرد نسبت به سلامت معنوی، از دو نگاه خدا و معادباور و مادی‌گرایانه قابل بررسی است.

نایب رئیس انجمن علمی مطالعات نهج‌البلاغه ایران ادامه داد: خداوند در آیه ۹۷ سوره نحل، به حیات طیبه اشاره کرده و عمل صالح را مبنای آن دانسته است. در آیه‌ ۳۳ سوره احزاب، حجیت اهل‌ بیت(ع) را ثابت کرده و در آیه ۵۹ سوره نساء، شرط رجوع به پیامبر و خدا را اعتقاد به توحید و معاد دانسته است. در واقع، ما برای حیات طیبه امکانات و توانمندی‌هایی در اختیار داریم که در آن به‌عنوان جایگاه سلامت و فضای تجلی‌بخش، تمام توانمندی‌های روح و جسم قابل ارائه است. علامه حسن‌زاده آملی حیات طیبه را با توجه به آیه ۱۲۲ سوره انعام، بر پایه علم می‌داند. همچنین حدیث ثقلین از جمله پایه‌های راهبردی حیات طیبه است.

قلب سلیم؛ راهبرد سلامت معنوی

وی بیان کرد: وقتی در خصوص سلامت معنوی به نهج‌البلاغه رجوع می‌کنیم، قلب سلیم به‌عنوان یکی از راهبردهای سلامت معنوی مطرح می‌شود، چنانکه علی(ع) در خطبه ۲۱۴ به جایگاه رفیع قلب سلیم در حیات طیبه می‌پردازد. ابن‌سینا در کتاب اشارات خود در نبط ۸ به قوای سه‌گانه عقل، شهوت و غضب اشاره و متناسب با این سه قوه، مراتب چهارگانه‌ای برای وجود انسان تعریف می‌کند که شامل حس، خیال، وهم و عقل است.

امین ناجی آیه ۷۷ سوره قصص را اوج همه‌جانبه‌گرایی قرآن برشمرد و گفت: این آیه، درهم‌آمیختگی جسم و روح را نشان می‌دهد و نشان‌دهنده توجه انسان به هر دو عالم دنیا و آخرت است.

وی به بررسی عهدنامه مالک اشتر از منظر ایجاد آرامش روانی برای مردم در پرتو حکمرانی صحیح اسلامی پرداخت و اظهار کرد: مأموریت‌های اصلی که در این نامه به آنها اشاره شده، حول چهار محور اقتصاد، امنیت، سامان‌دهی امور مردم و آباد کردن شهرهاست که آرامش روانی و اجتماعی برای مردم به ارمغان می‌آورد. در بخش دیگری از این نامه، علی(ع) این‌گونه به مردم بشارت می‌دهد: «هر کس خدا را یاری کند، خدا او را یاری می‌کند». همچنین در ادامه، به دستورالعمل سه‌گانه‌ای می‌پردازد که شامل رحمت به مردم، محبت به آنها و لطف نسبت به ایشان است.