مسلمانان از فرهنگ بهره‌وری و کیفیت در اسلام غفلت کرده‌اند
دو مبنای احیا و نهادینه کردن سنت استحکام و بهره‌وری و قداست کار و درآمد، اساسی‌ترین پایه‌های بهره‌وری و کیفیت است و در منابع اسلامی، روایاتی با این مضامین به‌وفور یافت می‌شود که درصدد نهادینه کردن فرهنگ بهره‌وری و کیفیت در جامعه مسلمانان است.
برای کیفیت تعاریف متعددی وجود دارد؛ از جمله، قابلیت اعتماد و دوام یا بی‌نقص بودن محصول، اما استاندارد ایزو ۹۰۰۱ کیفیت را این‌گونه تعریف می‌کند: میزان و درجه‌ای از برآورده شدن الزامات و خواسته‌ها. همچنین این سازمان بالا بردن بهره‌وری در حوزه سیستم مدیریت کیفیت را امری ضروری دانسته و عبارات کیفیت و بهره‌وری را دو مفهوم درهم‌تنیده معرفی می‌کند. تعریف این سازمان از بهره‌وری نیز حاصل‌جمع دو مقوله اثربخشی و کارایی است. تعریف اثربخشی را میزان فعالیت‌های برنامه‌ریزی شده تحقق یافته و نتایج برنامه‌ریزی شده حاصل شده می‌داند و تعریف کارایی را رابطه میان نتایج به‌دست آمده با منابع استفاده شده بر‌می‌شمرد. حال سؤال اینجاست که آیا ردپایی از مفاهیمی همچون کیفیت و بهره‌وری در سنت و منابع اولیه اسلامی موجود است؟ آیا جایگاه بهره‌وری و کیفیت در سیره معصومین(ع) آن‌چنان برجسته بوده که بتوان آن را به‌صورت اصلی کلی در کنار دیگر اصول نگرش اسلام به فعالیت‌های اقتصادی مدنظر قرار داد؟
به‌مناسبت ۱۸ آبان، روز ملی کیفیت و برای یافتن پاسخ این سؤالات، خبرنگار ایکنا در اصفهان گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام حسین عزیزی، عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه اصفهان انجام داده است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
عزیزی در ابتدا به بیان جایگاه سنت اتقان و استحکام در روایات اسلامی که با مفاهیم بهره‌وری و کیفیت مرتبط است، پرداخت و گفت: در قرآن کریم، کلماتی چون حاکم، حکیم، حکمت، احکمت و... فراوان به‌کار رفته و در همه این مشتقات، مفهوم سنجیدگی و استواری به‌خوبی مشهود است. این مفاهیم را هم در ساحت آفرینش کتاب تکوین و تشریع و هم در قلمرو فرمان‌روایی و داوری، یعنی حاکمیت و حکمیت می‌توان یافت.
وی افزود: این‌گونه مشتقات در ابواب فقه سیاسی، فقه مدنی و قضاوت نیز فراوان دیده می‌شود، اما ساختارهایی چون احکام، اتقان، استحکام و احسان‌العمل که ارتباط نزدیک‌تری با مفاهیم بهره‌وری و کیفیت دارند، کمتر مورد توجه واقع شده‌اند. برای مثال، برخی از فقها با استناد به حدیث نبوی که در آن پیامبر(ص) به اتقان و احکام عمل هنگام چیدن خشت لحد در قبر فرزند خود و قبر سعد بن معاذ امر کرده، مضمون این روایت را صرفا بر شایسته بودن چیدن لحد با اتقان و استحکام حمل کرده و از این نکته غافل شدند که پیامبر(ص) در روایات ماجرای دفن و کفن، به این علت به نازل‌ترین سطح کارهای روزمره اشاره می‌کند تا متذکر شود حتی آنجا نیز به اصل اتقان پای‌بند بوده و از آن صرف‌نظر نمی‌کند.
اتقان و استحکام عمل؛ سیره محبوب خدا و پیامبر(ص)
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان تأکید کرد: متأسفانه انبوهی از احادیث دال بر لزوم و شایستگی اتقان و استحکام عمل، هرگز در میراث علمی مسلمانان مقبولیت عام نیافت، از گودال قبر و دیگر موضوعات جزئی فراتر نرفت و به یک قاعده فقهی و اخلاقی تبدیل نشد. فقها هیچ‌گاه به‌صورت مستقل این موضوع را بررسی نکرده و هیچ اصلی درباره اتقان و احکام عمل تأسیس نکرده‌اند. این در حالی است که تعداد زیادی روایت در سنت اسلامی وارد شده که به‌روشنی دلالت بر استحکام و اتقان عمل به‌عنوان رویه مشروع و مطلوب اسلام و سیره محبوب خدا و پیامبر(ص) دارد. مثلا، در روایتی عایشه از پیامبر(ص) نقل می‌کند که ایشان فرمود: «همانا خداوند دوست دارد هر‌گاه یکی از شما کاری را به‌عهده گرفت، آن را متقن و استوار انجام دهد.» یا در روایتی دیگر، ابوهریره نقل می‌کند که رسول خدا(ص) فرمود: «ایمان به خودنمایی و آرزو کردن نیست، بلکه ایمان آن است که در دل استوار باشد و با اعمال تصدیق شود؛ سوگند به آنکه جانم در دست اوست، بنده‌ای به بهشت نرود، مگر به عمل متقن. گفتند: یا رسول‌الله! عمل متقن چیست؟ فرمود: عمل محکم.» در روایتی دیگر از امام صادق(ع) نیز نقل شده است که «هر گاه مؤمن کارش را به نیکی و درستی انجام دهد، خداوند به هر کار نیک، ۷۰۰ نیکی بیفزاید. پرسیدند: کار را به نیکی انجام دادن به چیست؟ فرمود: اگر نماز کردی، رکوع و سجودش را به نیکی بگذار و هر گاه روزه بودی، خود را از هر چه روزه‌ات را تباه می‌کند، نگه‌دار و هر گاه حج گزاردی، خود را از آنچه در حج و عمره نارواست، حفظ کن.»
وی بیان کرد: آنچه از بررسی این روایات حاصل می‌شود، این است که واژه احسان در آنها به هر دو معنای نیکی کردن و کار نیک کردن آمده است. به بیان دیگر، مخاطب احسان در این روایات، گاهی انسان‌ها، حیوانات، نباتات و... هستند و گاهی رفتار و اعمال ما. مفهوم نیکی به دیگران روشن است، اما نیکی به اعمال چیزی جز آن نیست که عمل نیک، به‌درستی و استواری انجام شود. بنابراین، اتقان و استحکام عمل نیز از مصادیق عام احسان‌العمل است. همچنین از بررسی روایات مشخص می‌شود که چهار واژه اثبات، اتقان، احسان و احکام عمل که در احادیثی از این دست به‌کار رفته، دربردارنده مفاهیم کیفیت و بهره‌وری است، چراکه منظور از این چهار واژه در روایات به این شرح است: اصول طبیعی و معقول هر کاری را به‌دقت رعایت کردن، از آفت‌ها و آسیب‌ها پرهیز کردن و همه اجزای کار را هماهنگ و سازگار با هدف کلی، توأم با شناخت، دوراندیشی و پیوستگی، به‌کار بستن.
پیامبر اسلام(ص)؛ پایه‌گذار فرهنگ و اخلاق بهره‌وری
عزیزی در ادامه به بیان مفاهیم بهره‌وری و کیفیت در دنیای جدید پرداخت و اظهار کرد: واژه بهره‌وری یکی از اصطلاحات نوپدید در دانش مدیریت، مهندسی و اقتصاد است که حاصل‌جمع یا ضرب دو مؤلفه کارایی و اثربخشی به‌شمار می‌رود. اثربخشی، تحقق اهداف مشروع و منطقی سازمان و کارایی، استفاده درست از منابع است. پس می‌توان بهره‌وری را درست انجام دادن کار تعریف کرد. اکنون با این تعریف، اگر بهره‌وری را وارد ساحت دیدگاه‌های فکری و فرهنگی کنیم، شاید بتوان تعالیم پیامبر اسلام(ص) را نخستین سرچشمه‌های فرهنگ و اخلاق بهره‌وری دانست. هر چند این ادعا نیازمند مطالعه بیشتر است، ولی دور از انتظار نیست، چنانکه بندیکت کوهلر در کتاب «تولید سرمایه‌داری در صدر اسلام»، رسول خدا(ص) را پایه‌گذار اقتصاد بازار می‌داند. با وجود این، نباید فراموش کرد که پیامبر(ص) هیچ‌گاه درصدد طراحی نظام مهندسی و سنجش کمیت و کیفیت رفتارهای اقتصادی و مدیریتی، از جمله تعیین شاخص‌های فرابخشی و درون‌بخشی بهره‌وری نبوده است، اما در تعالیمش، عناصر ارزشمندی از زمینه‌های اخلاقی اتقان عمل را می‌توان یافت که بستر معنوی بهره‌وری را تسهیل می‌کند.
وی در خصوص مبانی و مقدمات فرهنگ بهره‌وری و کیفیت از منظر اسلام اظهار کرد: صاحب‌نظران ژاپن و سنگاپور در آخرین مطالعاتشان، بهره‌وری را نوعی نگرش فکری دانسته‌اند که سبب تلاش بیشتر صاحبان کسب‌وکار برای رسیدن به تولید بهتر می‌شود. دو مبنای احیا و نهادینه کردن سنت استحکام و بهره‌وری و قداست کار و درآمد، اساسی‌ترین پایه‌های بهره‌وری و کیفیت است و در منابع اسلامی، روایاتی با این مضامین به‌وفور یافت می‌شود که درصدد نهادینه کردن فرهنگ بهره‌وری و کیفیت در جامعه مسلمانان است.
معیشت‌گرایی آخرت‌مدار در برابر آخرت‌گرایی معیشت‌گریز
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان به بیان مؤلفه‌های اخلاق بهره‌وری پرداخت و کاردانی، تجربه، تدبیر، برنامه‌ریزی و مشورت را از مؤلفه‌های اصلی عناصر بهره‌وری برشمرد که هر کدام آنها از تعداد قابل توجهی روایت، قابل استقصا است.
وی در پایان با اشاره به رویکرد بنیادی آیات و روایات بر معیشت‌گرایی آخرت‌مدار اظهار کرد: متأسفانه باید اعتراف کرد که فقه و اخلاق، دست‌کم برای بیشتر دینداران چیز دیگری به ارمغان آورده و آن، آخرت‌گرایی معیشت‌گریز است. ادبیات دینی ما چنانکه فرمان خدا را به نماز، روزه، مناسک و شعائر جدی گرفته، دستور خدا را به سیر در زمین و درآمدزایی، کسب‌وکار و بهره‌مندی از مواهب زمین جدی نگرفته است. فقه و اخلاق ما، مزرعه زندگی این‌جهانی را رها کرده و مستقیم به‌دنبال بذر آخرت رفته که چیزی ذاتاً ناممکن است. نتیجه این بی‌توجهی آن است که در سده‌های طولانی، هم مزرعه به غارت رفته و هم بذر آخرت به چنگ نیامده است. سنت محکم‌کاری، بهره‌وری و توجه به کیفیت مانند سنت‌های دیگر الهی همچون کسب علم، کار و کوشش برای درآمد حلال و...، از تعالیم حیات‌بخش اسلام محسوب می‌شود و تحقق این سنت خداپسندانه، مشروط به لحاظ کردن عوامل خاصی همچون تغییر نگرش کارمند و کارفرما به قداست کار، احیا و نهادینه‌سازی سنت استحکام و بهره‌وری، تجربه‌اندوزی و رایزنی و مشورت است.
گفت‌وگو الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
