مالکیت معنوی چالش بزرگ محتواهای دیجیتالی است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمصطفی طباطبایی، مدیر پایگاه‌های محتوایی موسسه نور، 7 دی ماه در نشست تخصصی آینده قالب‌های عرضه محتوای دیجیتالی (دستاوردها، چالش‌ها و رویکردها)، با اشاره به انواع وب 1، 2 و 3، گفت: ویکی‌پدیا به عنوان بزرگترین مظهر وب 2 شناخته می‌شد و وب 3 هم محیطی برای تعامل کاربران با یکدیگر تعریف شده بود اما هرقدر جلو آمدیم وب 3 هم در ذیل وب 2 قرار گرفت زیرا شبکه‌هایی چون توئیتر و ... وارد وب 2 شد و وب 3 با بحث هوش مصنوعی گره خورد. وب 3  تمرکز خود را روی صوت و فیلم و محتوا یعنی همه امکانات قرار داده است و امکان جست‌وجو در فیلم و عکس و ... را فراهم می‌کند.

وی با بیان اینکه آینده دیجیتال، آینده‌ای نامعلوم و سرعت رشد تکنولوژی خیلی بالا است، افزود: هر لحظه ممکن است با ایجاد یک تکنولوژی جدید، آینده طور دیگری رقم بخورد بنابراین سخنان امروز ما هم عمدتا بر پایه برخی پیش‌بینی‌هاست. مدیریت صوت و فیلم و .. جزء کارهای آینده است و کتابخانه‌ها باید به این سمت بروند، الان به دلایل مختلف کتابخانه‌ها به این موضوع بهای چندانی نمی‌دهند زیرا محتوای آرشیوشده‌ای را نداریم.

طباطبایی اظهار کرد: یکی از چالش‌های اساسی فراروی ما در مواجهه با فضای دیجیتال این است که زبان ما فارسی و عربی است و عمده حجم و ابزار تکنولوژی به زبان انگلیسی تولید می‌شود و ما نمی‌توانیم از آن استفاده کنیم از این رو هر کاری که در دنیای تکنولوژی انجام می‌شود اگر گوگل وارد آن شود همه باید کنار بروند و عملا کار تعطیل می‌شود.

وی افزود: آنچه درباره آینده کتابخانه‌ها قابل بحث است داشتن حجم وسیعی از اطلاعات است، هوش مصنوعی و رایانه و ... خیلی کارهای زیادی انجام می‌دهند ولی لازمه فعالیت آن‌ها داشتن حجمی زیاد از اطلاعات است و در جمع‌آوری اطلاعات با چالش‌های زیادی مانند پیداکردن، اسکن اطلاعات و تبدیل آن به نسخه نوشتاری و آرشیو کردن آن، بایگانی و ... روبرو هستیم؛ حدود 400 هزار عنوان کتاب علمی از قرن اول هجری تا قرن 11 توسط مسلمین تولید و تالیف شده است و البته  کتابخانه‌های بزرگ عمدتا برای قرن 11 به بعد است.

چالش مالکیت معنوی در فضای دیجیتال

مدیر پایگاه‌های محتوایی موسسه نور، اضافه کرد: یکی از مهمترین چالش‌های معاصر در این زمینه هم بحث مالکیت معنوی است که به شمشیر دولبه تبدیل شده است؛ از یکطرف نویسنده عمری گذاشته و کتاب نوشته است و قصد دارد درآمدی از آن داشته باشد ولی به درست یا غلط، مؤلفان فضای دیجیتال را دشمن خودشان می‌دانند. در ایران هم به علت عدم حمایت قانون از نویسندگان و مؤلفان، ناشران معتقدند که بخش زیادی از کاهش درآمد آنان به این دلیل است.

طباطبایی بیان کرد: قانون مالکیت معنوی  در ایران قانونی قدیمی است و اولین نسخه آن مربوط به دوره قاجار است که در دوره خودش مترقی بوده و ایران جزء اولین کشورهایی بود که آن را به رسمیت شناخت یعنی ایران جزء سه یا چهار کشور دنیا در پیوستن به آن بوده است و به مرور زمان اصلاح شده ولی نسبت به تحولات امروز عقب‌مانده و دارای ابهام و کلی است و در مورد فضای دیجیتال بندهای مصرح و شفافی ندارد و این باعث شده تا بین ناشرین دیجیتال و بین کاربران و سایر ناشران اختلافات زیادی ایجاد شود و همه هم به کلیات قانون ارجاع می‌دهند.

این پژوهشگر بیان کرد: چالش دیگر در این عرصه، این است که ما کتابخانه دیجیتال را ساخته و انبوهی از اطلاعات را هم در آن قرار دادیم و کاربر مواجه با انواع داده‌ها می‌شود بنابراین دسته‌بندی نتایج خیلی مهم است تا کاربر در کوتاه‌ترین زمان ممکن به اطلاعات دسترسی داشته باشد و برای این کار، اقدامات زیادی در دنیا در حال انجام است از جمله بحث موتورهای مشابهت‌یاب، البته این موتورها در اولین مرحله برای جلوگیری از سر قت علمی ایجاد شدند.

جلوگیری از سرقت‌های علمی

مدیر پایگاه‌های محتوایی موسسه نور، افزود: سرقت علمی از مباحث مهم در این زمینه بوده است زیرا کاربر در کمترین زمان یک متن را بدون ارجاع به نویسنده کپی و استفاده می‌کند. در ایران یکی سایت ایران‌داک و دیگری سمیم‌نور برای این کار ایجاد شد. سایت ایران‌داک فقط مقدار کپی‌شده را به صورت کلی نشان می‌دهد ولی سایت دیگر همه را با جزئیات و اینکه از کجا کپی‌شده را نشان می‌دهد. ایران‌داک منابع را بر مبنای پایان‌نامه‌های منتشر شده ایرانی و دانشجویان خارجی مستقر در ایران دارد ولی سمیم‌نور فقط در رشته علوم انسانی است و رشته‌های دیگر را ندارد و کتب، مقالات و پایان‌نامه‌ها در ضمیمه این سایت وجود دارد.

وی افزود: با پیشرفت‌های صورت گرفته حتی کلمات مرتبط در متون مشابه هم توسط برخی سایت‌ها قابل تشخیص است مثلا روایتی داریم که وقتی امام مجتبی(ع) به دنیا آمدند حضرت را در یک پارچه پیچیدند و خدمت پیامبر(ص) بردند و ایشان نام امام را انتخاب کردند. پیامبر(ص) به قابله یک تکه گوشت و مقداری دینار دادند. بنده مرتبطات این روایت را جست‌وجو کردم و در این جست‌وجو اگر به جای یک تکه گوشت، نیمه گوسفند و یا گوسفند آمده باشد و به جای دینار سکه طلا باز هم قابل شناسایی است. 

مدیر پایگاه‌های محتوایی موسسه نور ادامه داد: یا فردی در جلسه دفاعیه خطاب به بنده گفت که به این نتیجه رسیدم واژه واجب الوجود از اختراعات علمای مسلمان است و قبل از آن وجود نداشته است در حالی که ایشان براساس نرم‌افزاری جست‌وجو کرده بود که صرفا به مباحث فلسفی مسلمین پرداخته و قرار نبود به قبل از آن بپردازد. آقای رسول جعفریان چند روز قبل در یک سخنرانی بیان کردند که سواد طلاب حوزه در حد نرم‌افزارهای نور است و حافظه خیلی پرباری ندارند زیرا خیلی به این نرم‌افزارها متکی هستند.

این پژوهشگر و مدیر پایگاه‌های محتوایی موسسه نور اضافه کرد: ما در هفته پژوهش چندین مراسم رونمایی و نشست علمی داشتیم و همه سخنرانان در این برنامه‌ها بر این موضوع تاکید داشتند که جست‌وجوهای نرم‌افزاری سبب تنبلی طلاب شده است و آن‌ها با یک جست‌وجو حدیثی را که در یک کتاب صدوق آمده، معتبر می‌دانند در صورتی  که مثلا مبنای صدوق در من لایحضر با تهذیب و استبصار و ... فرق دارد.

آفات اکتفا به کتابخانه‌های مجازی

وی با تاکید بر اینکه کم‌شدن قدرت تحلیل، حافظه و اعتماد به اطلاعات کتابخانه‌های دیجیتال برای اعتبارسنجی، افزود: این از آفات آینده فضای مجازی و کتابخانه‌های  دیجیتال است؛ در یک تحقیقاتی که از دانشگاه آکسفورد منتشر شده آمده است که از دانشجویان پرسیده بودند اگر استادی یک منبع را به شما بگوید ولی شما در اینترنت پیدا نکنید چه می‌کنید؟ یک گزینه این بود که من به کتابخانه آکسفورد مراجعه می‌کنیم؛ گزینه دیگر اینکه به کتابخانه‌های دیگر مراجعه می‌کنم، گزینه دیگر این بود که منبع را نمی‌خوانم، 40 درصد دانشجویان گفته‌اند ما بی‌خیال این منبع می‌شویم، 20 درصد گفته‌اند در کتابخانه دنبال آن می‌رویم و تنها 20 درصد گفته بودند آن را پیدا می‌کنیم. این آمار هرقدر جلوتر برویم به نفع گزینه «نمی‌خوانم» پیش می‌رود.

وی  ادامه داد: این مسئله آفات زیادی به همراه دارد اول اینکه اغلاط و تحلیل‌های غلط زیاد می‌شود زیرا ممکن است خیلی از محتواها و منابع در کتابخانه دیجیتال وجود نداشته باشد و فرد به همین اکتفا می‌کند. الان در ایران خیلی از مباحث، دیجیتالی نشده و قابل جست‌وجو نیستند و برخی نویسنده‌ها اجازه نمی‌دهند و این‌ها در حال متروک‌شدن است.

خطر به حاشیه‌رفتن آثار مهم

طباطبایی تاکید کرد: الان هیچ پژوهش قرآنی در کشور انجام نمی‌شود مگر اینکه افراد از نرم‌افزار جامع‌التفاسیر استفاده می‌کنند. همه استادان تفسیری ایران این نرم‌افزار را مورد استفاده قرار می‌دهند؛ مهمترین استاد تفسیری الان، آیت‌الله جوادی آملی است، در حالی که میزان استناد به المیزان چندین برابر استناد به تسنیم یعنی تفسیر آیت‌الله جوادی آملی است و مواردی هم که به تسنیم مراجعه کرده‌اند مجبور بوده‌اند.

طباطبایی تصریح کرد: حتی میزان استناد به تفسیر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و کتاب آقای قرائتی هم بیشتر است زیرا محتوای تسینم در جامع‌ التفاسیر قرار ندارد. یعنی چنین تفسیری با این جایگاه بالای کتاب و شخصیت مفسر آن، باز مورد ارجاع چندانی نیست و خیلی از کتب دیگر هم به این شکل در حال متروک‌شدن و مطرود‌شدن است.

مدیر پایگاه‌های محتوایی موسسه نور تاکید کرد: در دوره حاضر این موضوع یکی از آفات مهم است و نمی‌توان به پژوهشگر هم بگوییم شما سراغ کتاب‌ها بروید زیرا شرایط کنونی طوری است که محققان مجبورند برای سرعت در کار سراغ نرم‌افزارهای دیجیتالی بروند.