5 چرایی در آموزش عمومی قرآن

به گزارش ایکنا، رضا نباتی، کارشناس برنامه درسی قرآن دفتر تألیف کتب درسی و از مؤلفان کتاب‌های درسی قرآن وزارت آموزش و پرورش مقاله‌ای با عنوان«پنج چرا در آموزش عمومی قرآن» را به رشته تحریر درآورده و در اختیار این خبرگزاری قرار داده است. متن این مقاله در ذیل آمده است.

«از روش‌های آسیب‌شناسی و نقد و بررسی یک موضوع، روش بسیار ساده اما قدرتمند «پنج چرا» است که طی آن می‌توان در کمترین زمان به ماهیت یک مسئله و علت یا علل یک مشکل پی برد و راه‌حل‌ها و روش‌های اصلاح و ارتقای آن را پیشنهاد کرد. از روش پنج چرا برای آسیب‌شناسی و ارائه راه‌حل در حوزه آموزش عمومی قرآن کریم استفاده شده است.

بیان مسئله

آموزش عمومی قرآن کریم از منظر ماهیت، باید «جنبه همگانی» داشته باشد، چراکه مخاطبان آن که اعم اغلب مردم هستند، نه به دنبال کسب مدال و یا شهرت (در قالب‌های هنری مانند قرائت و حفظ)، بلکه آنها در پی انس با قرآن کریم به عنوان سخن خدا و کتاب هدایت هستند؛ چرا که ایشان، قرآن را معجزه الهی و راهنمای رستگاری دنیوی و اخروی خود و جامعه می‌دانند.

شکاف فرهنگی

به دلیل عدم تفکیک این دو حوزه فرهنگ قرآنی، یعنی «حوزه همگانی» از «حوزه قهرمانی» از سوی متولیان امور در کشور از همان ابتدا، مخاطبان دچار درماندگی شده و علی‌رغم میل و نیاز باطنی و ذائقه و توان، به اصرار و اجبار وارد مسیر نامناسب حوزه قهرمانی می‌شوند اما به دلایل متعدد در بین راه از ادامه همراهی صرف نظر می‌کنند.

به دلیل عدم تناسب و تطابق لازم برنامه‌ها اعم از اهداف، محتوا و روش‌های آموزش و ارزیابی با نیاز، ذائقه و توان حوزه عمومی و همگانی، اعم اغلب ایشان به تدریج انگیزه لازم را از دست می‌دهند. با این وجود، تعارض منافع برخی جریان‌های فرهنگی با خواسته مردم، این رویه را تشدید کرده است.

از این رو پیشنهاد می‌شود در بخش آموزش‌های همگانی قرآن و تحلیل و بازنگری اهداف، رویکردها، محتواها و روش‌های تدریس و ارزیابی از روش «پنج چرا» استفاده شود.

چرا «پنج چرا»؟

«پنج چرا» یک روش (تکنیک) سؤال پرسی برای پی بردن به روابط علت و معلولی در مورد یک مسئله یا مشکل خاص است. هدف اصلی این روش، یافتن علت اصلی وقوع یک نقص یا مشکل در یک سیستم است.

نمونه زیر این فرایند را به زبان ساده نمایش می‌دهد:

مسئله

برخی از افراد در خواندن قرآن دچار غلط خوانی می‌شوند.

چرای اول

چرا برخی از افراد در خواندن کلمه و ترکیب‌های قرآنی دچار غلط‌خوانی می‌شوند؟

پاسخ‌های اولیه

۱- حروف و حرکات را تشخیص نمی‌دهند.

۲- کلمه‌ها و ترکیب‌های قرآنی را مانند فارسی، «کلی خوانی» می‌کنند.

پاسخ کامل‌تر

با کمی دقت متوجه می‌شویم که عمده این افراد به دلیل اشتراک خط فارسی و عربی، هم حروف را و هم حرکات را می‌شناسند. پس با گذر از گزینه اول، گزینه دوم مطرح می‌شود.

چرای دوم

چرا کلمه‌ها و ترکیب‌های قرآنی را «کلی‌خوانی» می‌کنند؟

پاسخ‌های اولیه

۱- چشم ایشان هنگام خواندن، طبق عادت ذهنی (مانند فارسی خوانی) بر روی دیدن حروف متمرکز است (و نه حرکات)

۲- به دلیل یادگیری روخوانی از طریق شنیدن، مهارت کافی در تشخیص چشمی ترکیب حروف و حرکات را ندارند.

پاسخ‌های کامل‌تر

۱- با کمی دقت متوجه می‌شویم که عمده‌ترین دلیل کلی‌خوانی مربوط به «کم توجهی به حرکات است تا حروف»؛ این در حالی است که تعداد حروف، چندین برابر حرکات است.

۲- و نیز به دلیل اینکه خط فارسی و قرآن مشترک است؛ لذا ناخواسته مانند فارسی‌خوانی هنگام خواندن قرآن نیز بر حروف تمرکز و از حرکات و علائم غفلت می‌شود.

این به دلیل آن است که در نوشته‌های فارسی، روی حروف، حرکتی وجود ندارد؛ لذا بر اساس «عادت ذهنی» بر صحیح‌خوانی حروف متمرکز می‌شود، تا بر حرکات آنها.

۳- به دلیل «اضطراب از حجم آیه و تراکم صفحه»، اعتماد به نفس لازم را برای دقت کافی در خواندن کلمه‌ها و ترکیب‌های قرآنی ندارند. تمایل به مراجعه به جزء سی‌ام و خواندن سوره‌های آخر قرآن به دلیل همین جو روانی است.

۴- به دلیل «ابهام در فهم معنای کلمه‌ها و ترکیب‌ها اغلب مشابه و هم خانواده با کلمات فارسی»، آنها را براساس تصورات ذهنی خود می‌خواند.

۵- در این میان، تمرکز بر روش شنیداری در آموزش روخوانی، به جای تقویت مهارت چشمی، تشخیص ترکیب حروف و حرکات را با اختلال جدی‌تری رو به رو می‌کند.

چرای سوم

چرا روش شنیداری به فرایند کسب مهارت روخوانی آسیب وارد می‌کند؟

پاسخ‌های اولیه

۱- شنیدن، منجر به کلی خوانی کلمه و ترکیب‌ها می‌شود.

۲- کلی خوانی، ناتوانی‌های قبلی را تشدید می‌کند.

۳- تعمیم پذیری یادگیری را به حداقل می‌رساند.

پاسخ‌های کامل‌تر

۱- کسانی که از طریق شنیدن، به روان‌خوانی می‌رسند، در تعمیم آن به سایر سوره‌های قرآن با مشکل رو به رو می‌شوند. چراکه شنیدن، به حفظ و روان‌خوانی یک قطعه خاص کمک می‌کند اما به تقویت تعمیم مهارت خواندن سایر آیات، کمک چندانی نمی‌کند.

۲- یکی از دلایل مهم غلط‌خوانی، کلی خوانی است. عامل اصلی کلی خوانی، یادگیری از طریق شنیدن است.

۳- چشم انسان، تنبل‌ترین عضو بدن است؛ زیرا در بهترین شرایط 10 درصد آنچه را می‌بیند به مغز مخابره می‌کند. در هنگام شنیدن، چشم انسان این درصد را هم به مغز مخابره نمی‌کند.

۴- مبنای روش شنیداری، تصویرخوانی است؛ در تصویرخوانی، روش غالب، قیاسی است. در حالی که در کسب مهارت خواندن از طریق بینایی، روش غالب، استقرائی است (از جزء به کل)

چرای چهارم

چرا با وجود کم توفیق بودن، روش شنیداری در آموزش مهارت خواندن، معلمان بر استفاده از روش‌های شنیداری اصرار می‌ورزند؟

پاسخ‌های اولیه

۱- براساس تجربه زیسته شخصی و عادت‌های قبلی که همواره در طول سال‌های متمادی بدون تغییر بوده است، از تغییر وحشت داشته و احساس ناامنی می‌کنند.

۲- روش شنیداری در حفظ یک قطعه و سوره خاص زودبازده بوده و در اهداف کوتاه مدت، رضایت‌مندی بیشتری در پی‌دارد؛ اما در دراز مدت مشکل روخوانی کل قرآن به قوت خود باقی است.

پاسخ کامل‌تر

۱- حقیقت آن است که بین آنچه انتظار می‌رود و آنچه در عمل به آن پرداخته می‌شود، شکاف عمیقی وجود دارد، اما به دلیل برخورد سطحی نگرانه به این زوایا و ظرایف توجه نمی‌شود.

چرای پنجم

چرا نظام آموزشی پس از ۲۰ سال توجه و تأکید بر این شیوه، موفق ارزیابی نمی‌شود؟

پاسخ‌های اولیه

۱- در اغلب مدارس به برنامه عمل نمی‌شود. عدم نظارت بر حُسن اجرای کامل برنامه درسی از ضعف‌های اساسی نظام آموزشی کشور است.

۲- تحقق مهارت روخوانی زمانی تضمین خواهد شد که بخش روان خوانی به عنوان مکمل ضروری مورد توجه قرار گیرد.

پاسخ کامل‌تر

۱- روخوانی کمیتی است که بدون روان‌خوانی، کیفیت بخشی و تداوم نخواهد داشت. «الدرس حرف، و التکرار الف»؛ از این رو روان خوانی وظیفه تثبیت، تعمیق و تعمیم یادگیری را بر عهده دارد.

۲- معلمان ضمن تسلط بر روش‌های اشاره ثابت و متحرک در تدریس روخوانی قرآن کریم، باید با پرداختن جدی به مرحله روان‌خوانی یعنی استماع و اتباع (گوش دادن و تکرار کردن) این فرایند را کامل کنند.

۳- استفاده از رمزینه‌های سریع پاسخ در یک سوم پایانی وقت کلاس، به تدریج این زمینه را محقق خواهد کرد.

همانطور که ملاحظه می‌کنید، معمولاً پنج چرا برای شناخت علت یا علل یک مسئله کفایت می‌کند. اما در صورت نیاز می‌توان چراهای دیگری نیز طرح کرد. پایه و اساس نگرش علمی در تعلیم و تربیت می‌تواند همین تکنیک پنج چرا باشد، چرا که با استفاده از این چراها، نه تنها به علت اصلی مشکلات می‌رسیم بلکه راه حل هم بر ما آشکار می‌شود.

روش «پنج چرا» یک ابزار بسیار ساده اما قدرتمند در دست برنامه‌ریزان، مؤلفان و معلمان است که از آن برای یافتن ریشه اصلی مشکلات استفاده می کنند».