معنای طعام از نگاه «عرفانی، علمی، فقهی و کلامی»

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسن رستمی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد، شامگاه 29 اسفندماه در نشست علمی «اندیشه در طعام» از سلسله نشست‌های «سی شب؛ سی آیه» که از سوی انجمن علمی علوم قرآن و حدیث برگزار شد با اشاره به آیه 24 سوره عبس«فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ»، گفت: سوره عبس هشتادمین سوره قرآن کریم است؛ قبل از این آیه خداوند آیاتی را مطرح کرد از جمله به نحوه خلقت انسان و برخورد با مرد نابینا و فقیر اشاره کرده است و بعد به آیه 24 می‌رسد و می‌فرماید: فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ. پس از جملاتی که در آیات قبل فرموده است این آیه را با «ف» شروع کرده است یعنی حالا که انسان از نطفه پستی آفریده شده است و واجد ویژگی‌هایی است که برشمرد(مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ) پس انسان باید به آنچه می‌خورد، بنگرد. 

وی افزود: در اینجا روش‌های تفسیری متفاوتی وجود دارد؛ اگر این آیه را به یک استاد اخلاق بدهیم یک مطلب و به متکلم و فقیه هم بدهیم برداشت متفاوتی خواهد داشت و اگر کسی با دانش جدید تجربی آشنا باشد نکته دیگری برداشت می‌کند. مخاطب «فلینظر» هم همه انسان‌ها هستند نه انسان خاص و چون قرآن بطون مختلفی دارد آیه معانی مختلفی هم دارد.

رستمی تصریح کرد: یک استاد اخلاق دنبال دعوت مردم به معاشرت نیکو و تخلق به اخلاق الهی است و دغدغه او خوب بودن مردم است لذا فهم او یک گرایش تفسیری ایجاد می‌کند که در عربی به آن اتجاه گویند؛ یک استاد اخلاق این آیه را دستوری اخلاقی می‌داند یعنی اگر در جایی مهمان هستید و یا در منزل خودتان غذا می‌خورید به غذای خودتان نگاه کنید نه دیگران زیرا در برخی مهمانی‌ها شاهدیم که برخی افراد فقط نظاره‌گر نحوه غذا خوردن و مقدار غذا خوردن دیگران هستند و اینکه یک فرد چقدر می‌خورد و از چه غذایی؛ این آیه از منظر استاد اخلاق توصیه می‌کند؛ ای انسان به غذای خودت توجه داشته باش.

نگاه فقیهانه به یک آیه

دانشیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد افزود: در نگاه فقیه به این آیه، چون دغدغه او استخراج حکم شرعی پنجگانه و تکالیف خمسه دارد، علی‌القاعده این نگاه را نگاه با چشم ظاهری نمی‌داند بلکه می‌گوید این غذایی که می‌خوری ببین پاک است یا نجس، حلال است یا حرام و یا شبهه‌ناک و مکروه یا خوردن آن مستحب است. اینکه آیا خوردن این غذا در روزهای ماه رمضان چه حکمی دارد؟ یا اینکه آیا این غذا اگر برای من حرام و نجس است آیا برای دیگران هم این حکم را دارد؟ مثلا می‌توان به همسایه یهودی و مسیحی داد که خودشان هم طهارت را رعایت نمی‌کنند؟ یا می‌توان به اطفال زیر سن بلوغ داد؟ آیا صاحبخانه اگر فهمید غذایی نجس شده است لازم است به مهمانان بگوید یا برعکس.

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد در ادامه گفت: اگر آیه را به یک متکلم بدهیم چون او دنبال اثبات خداوند است و دنبال دلایلی برای این کار می‌گردد؛ برداشت او از آیه هم مبتنی بر این نگاه است و از آیه قصد دارد تا اعتقادات مردم را تقویت کند. متکلم در تفسیر آیه می‌گوید؛ ای انسان به این غذایی که می‌خوری بنگر و ببین خداوند چگونه به همه انسان‌ها روزی می‌دهد؛ حداقل غذا، نان است و اگر انسان به فرایند تولید نان از کاشت گندم و رویش خوشه‌های گندم و تبدیل آن به آرد توجه کند پی به وجود خدا خواهد برد؛ این چه نیرویی است که خداوند در وجود این دانه کوچک و ساده گذاشته است که می‌تواند غذای میلیاردها انسان را تامین کند؟

وی افزود: این نحوه نگاه به آیه، کلامی است؛ البته ما دنبال این نیستیم که بدانیم تفسیر کلامی بهتر است یا فقهی و یا اخلاقی و تربیتی.  ملاک، سیاق است مثلا اگر در این آیه سیاق آیات بعد از این آیه را ملاک قرار دهیم خواهیم دید که نگاه کلامی به آیه مدنظر و مراد خداوند است، زیرا فرموده است: أَنَّا صَبَبْنَا الْمَاءَ صَبًّا ﴿۲۵﴾؛ كه ما آب را به صورت بارشى فرو ريختيم (۲۵)؛ ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا ﴿۲۶﴾؛ آنگاه زمين را با شكافتنى [لازم] شكافتيم (۲۶)؛ فَأَنْبَتْنَا فِيهَا حَبًّا ﴿۲۷﴾؛ پس در آن دانه رويانيديم (۲۷)؛ وَعِنَبًا وَقَضْبًا ﴿۲۸﴾؛ و انگور و سبزى (۲۸)؛ وَزَيْتُونًا وَنَخْلًا. یعنی این ما هستیم که دانه را از زمین رویاندیم و زمین را شکافتیم تا گیاه از آن بیرون بیاید.

تفسیر علمی آیه

رستمی اضافه کرد:  همین آیه اگر در اختیار کسانی قرار بگیرد که دنبال تفسیر علمی هستند، مانند مرحوم شهید پاک‌نژاد، در این صورت اینگونه توضیح می‌دهد که انسان وقتی به غذا نگاه کند بزاق و هورمون‌های لازم برای جذب و هضم غذا فعال می‌شوند لذا توصیه می‌کند که ابتدا به غذا نگاه کنید و بعد بخورید و شاید یکی از دلایل زخم معده و ورم معده این است که افراد تند و با سرعت غذا می‌خورند و در حین غذا خوردن هم حواسشان به موبایل و فیلم و موضوعات دیگر است و به غذای خودشان چندان توجه ندارند. در دستورات فقهی هم داریم که وسط غذاخوردن حرف نزنید زیرا باعث سلامت روحی و جسمی است. اینکه افراد احساس می‌کنند حتما باید با غذای خود نوشابه بخورند به خاطر این است که غدد بزاقی به درستی ترشح نمی‌شوند.

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد، با بیان اینکه در روایات داریم که مثلا وقتی سیب می‌خورید آن را ببوئید تا جهاز هاضمه آمادگی لازم را برای هضم پیدا کند، افزود: اگر ما از منظر روایات هم به آیه بنگریم در ذیل آیه تفاسیر عجیبی وجود دارد؛ از امام باقر(ع) در مورد طعام پرسیدند و امام آن را علم معنا کردند یعنی انسان ببیند علم خودش را از چه کسی می‌گیرد. در زمان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) فرق و مکاتب فکری مختلفی ایجاد شده بود؛ در این دوران هر کسی مدعی اجتهاد و علم بود لذا امام فرمودند که طعام همان علم است.

طعام در نگاه عرفانی

رستمی با اشاره به گرایش عرفانی اظهار کرد: عارف دنبال این است که هر چه در عالم وجود دارد ظاهر و باطنی دارد؛ انسانی که در مقابل ما هست ظاهری و باطنی دارد و خوشا به حال کسانی که به باطن می‌رسند؛ این آیه را اگر به عارف بدهیم منظور از طعام را نان و گوشت و برنج نمی‌داند بلکه دنبال طعام باطنی است؛ طعام باطنی از منظر وی، علم و دانش است و غذا را غذای روح می‌داند و اینکه انسان چه فیلم‌ها و شبکه‌هایی را می‌بیند و چه کتابی را می‌خواند و از چه افکاری استفاده می‌کند. این نگاه، نگاه بصیرتی است.  

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد در پایان تصریح کرد: بنابراین یک آیه کوچک 4 کلمه‌ای می‌توان چقدر معانی مختلفی داشته باشد. کسانی که روایات را ترجیح می‌دهند یک برداشت و کسانی که فقه و کلام و عرفان و ... را مدنظر دارند باز برداشت دیگری دارند؛ البته بنده معتقدم که این آیه همه جهات را در بردارد و البته اگر سیاق آیات بعد و قبل مدنظر باشد رویکرد کلامی در بین این رویکردها پیشتاز است. البته نباید آن را به سیاق محدود کنیم و به نظر می‌رسد همه این برداشت‌ها رد جای خود صحیح است و این نشان می‌دهد قرآن ظاهر و باطنی دارد و باطن آن هم باطنی تا هفت بطن.