تطورات معنایی خانه و خانواده ایرانی در رسانه‌های اجتماعی

 

 

خانواده در عصر حاضر محصول فرایند بلند مدت تغییرات گوناگون اجتماعی و فناورانه است که در طول دست‌کم دو قرن اخیر روی داده است. با توجه به تغییرات خانواده تحت تأثیر ارتباطات فرامحلی، خانواده امروز تحت‌تأثیر عوامل ارتباطی فناورانه و اجتماعی از مختصات جدیدی برخوردار شده است. دسترس‌پذیری بیشتر، تقویت فرد‌گرایی، امکان باز‌نمود حریم خصوصی و اتصال به شکل‌های مختلف زندگی خانوادگی، امکان جدیدی از ارتباط خانوادگی را به وجود آورده است که یک نوع ارتباط متفاوت از گذشته است؛ بنابراین به نظر می‌رسد الگوی ارتباطی جدیدی در پی تغییر اجتماعی و فناورانه شناسایی و شکل گرفته است. در گذشته، حریم خصوصی خانواده، مرز‌های آن را شکل می‌داد، در حال حاضر، کردار خانوادگی به حوزه عمومی راه یافته و حتی لایه‌های روابط خانوادگی در شبکه‌های اجتماعی بازنمود یافته است؛ بنابراین هم روابط خانوادگی به حوزه عمومی راه یافته و هم حوزه‌های بیرون از خانه به درون فضای زندگی وارد شده است.

 

رسانه‌های اجتماعی در قرن ۲۱ شیوه‌های ارتباطی انسان‌ها را تغییر داده‌اند، آنها نه تنها منبع ارتباط هستند، بلکه طیف وسیعی از مسیر‌های تعامل با دیگران را ارائه می‌دهند. کاربران شبکه‌های اجتماعی، روابط خانوادگی خود را با کاربران دیگر به اشتراک می‌گذارند. معنای خانه، رابطه عاشقانه، صمیمیت و حریم خصوصی، به واسطه تصاویر و روایت‌های شبکه‌های اجتماعی برساخته می‌شود.

 

زیست دیجیتال جدید باعث شده تا زوج‌های جوان ایرانی که «نسل زد» نامیده می‌شوند و عموماً پیش از ورود به زندگی مشترک، زیست دیجیتال را تجربه کرده‌اند، در موقعیت رابطه‌ای دو نفره قرار گیرند و چالش‌هایی در رابطه با قلمرو‌های شخصی و عمومی در موقعیت‌های مختلف کاربری رسانه‌ای را تجربه کنند. فقدان غنای نظری و مفهومی درباره نظام ارتباطی خانواده معاصر ایرانی موجب شده است، طرح‌های مختلف سیاسی مربوط به خانواده، تحت تأثیر دیدگاه‌های معرفتی خاصی باشند؛ نگرش‌هایی که توانایی بازنمایی و توصیف دقیقی از وضعیت خانواده امروز ندارند. ما نمی‌توانیم درباره خانواده امروز سخن بگوییم و قانونی وضع کنیم، بدون آنکه معنای امروزی خانه و ارتباط خانوادگی را درک کرده باشیم. مطالعه روابط خانوادگی با توجه به زیست دیجیتال جدید می‌تواند درک بهتری از وضعیت خانواده رسانه‌ای شده معاصر به دست دهد؛ بنابراین پرسش پژوهش پیشرو این است: حضور کاربرانه اعضای خانواده ایرانی(همسران) در شبکه‌های اجتماعی(با تمرکز بر اینستاگرام) چه معنا‌های جدیدی از مفاهیمی مانند خانه، خانواده، صمیمیت(رابطه عاشقانه)، حریم خصوصی و مناسک خانوادگی برساخته است؟

 

گسترش فرایند‌های جهانی شدن، فشردگی و درهم تنیدگی زمانی و مکانی، به تدریج اهمیت مکان را هر روز می‌کاهد و به «فضا» فضای مجازی ساخته شبکه‌های اینترنتی و فناوری‌های دیجیتال و ارتباطی اهمیت بیشتری می‌دهد. در خانواده دو فضایی شده، اعضای خانواده با توسعه گسترده انتخاب‌ها مواجه شده‌اند. در نتیجه الگو‌های هنجاری خانواده کارکرد خود را از دست داده و اشکال مختلف خانواده و الگو‌های متنوع روابط خانوادگی جایگزین الگو‌های هنجاری می‌شوند.

 

تحولات مدرنیته متأخر یا معاصر یا به تعبیری دیگر «پست مدرنیته» یا رسانه‌ای شدن، دیجیتال شدن، فردی شدن(فردگرایی)، عامه یا مردم‌پسند شدن و بصری شدن همراه است. جان تامپسون، رسانه‌ای شدن را مهمترین فرایند تحولات فرهنگ معاصر می‌داند. در این پژوهش با استفاده از مفاهیم بصری شدن فرهنگ، کردار‌های خانوادگی مورگان و نظریه نمایش فینچ تصاویر خانوادگی که کاربران اینستاگرام به اشتراک می‌گذارند، تحلیل شده‌اند.

 

 

مفهوم «کردار‌های خانوادگی» و مفهوم نمایش به تغییر در تحلیل خانواده‌های معاصر کمک شایانی کرد و موجب شد خانواده به مثابه مجموعه فعالیت‌هایی درک شود که دلالت‌ها و معانی خاصی در ارتباط با خانواده دارند. در عصر دیجیتال، فیس بوک و اینستاگرام، ابزار‌های نمایش خانواده معرفی می‌شوند. نمایش خانواده به روش مهمی برای افراد تبدیل می‌شود که روابطشان را با کیفیت و با یک هویت ویژه به یک برند تبدیل کنند، مانند یک سبک «سرگرمی». نکته مهم این است که نمایش‌ها و تشخیص کیفیت روابط خانوادگی برای چه افرادی مهم است و نحوه تشخیص آن چگونه است؟ فینچ توضیح می‌دهد که این تشخیص می‌تواند توسط یکی از اعضای خانواده یا توسط مردم باشد، که در عصر رسانه‌های جدید کاربر اینستاگرام باشند.

 

فلسفه رسانه‌های اجتماعی به گونه‌ای تدارک دیده شده است که بازنمایی هویت ویژه هر کاربر به مجموعه انتخاب‌ها و مشارکت کاربرانی بستگی دارد که در شبکه اجتماعی فرد حضور دارند؛ بنابراین، کنترل آن به طور کامل در اختیار کاربر قرار ندارد. فضای مجازی با خصلت‌های چند‌گانه، مشارکتی و سرگردان میان دوگانه‌هایی، چون شخصی، عمومی، فردی، جمعی، دور، نزدیک، پیدا، پنهان، واقعی، ناواقعی، موقعیت‌های ارتباطی تازه‌ای ایجاد کرده که در عرف همان جامه در دنیای بیرونی، بی‌سابقه است. در نتیجه انباشتگی برخی از این رفتارها، مرز‌های پیشین امر خصوصی، محرمانه و آنچه خارج از عرف‌های مراودات حوزه عمومی رسمی و حتی غیررسمی جامعه(محافل خودمان) تلقی می‌شد، رفته‌رفته متزلزل می‌شود.

 

پژوهش‌هایی که در سال‌های اخیر انجام شده است، به رسانه‌های اجتماعی به عنوان یک عامل تغییر در خانواده توجه کرده‌اند؛ پژوهش‌های خارجی که با تأکید بر اینستاگرام به مطالعه نمایش روابط خانوادگی در شبکه‌های اجتماعی پرداخته‌اند به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند، شامل «بازنمود انواع مختلف خانواده(هسته‌ای، سنتی، غیر هنجاری)، «بازنمود مادرانگی» و «بازنمود رابطه خوب».

 

 

«صمیمیت دیجیتالی» زمینه مطالعاتی جدیدی برای تحقیقات مطالعاتی صمیمیت‌های خانوادگی پدید آورده است. نگاه دوباره به اینکه چگونه واحد‌های صمیمت سنتی مانند خانواده به مثابه روابط صمیمی آنلاین نمایش داده می‌شوند، زمینه مطالعاتی جدیدی است.

 

مطالعاتی که در ایران انجام شده است، همچون مطالعه ذکایی و همکاران که در سال ۱۳۹۹ منتشر شد، عموماً برساخت تصویر زنان یا نقش مادرانگی آنها در خانواده تمرکز دارند و نه خانواده به مثابه یک پدیده ارتباطی. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد اینستاگرام برای زنان اینستاگرامر ایرانی دارای کارکرد هویت‌بخشی و فراغتی است که در بستر آن همزمان درجاتی از سوژگی و فرودستی زنان بازنمایی می‌شود. پژوهش دیگری که با تمرکز بر بازنمایی خانواده انجام شده نیز نشان می‌دهد که تصاویر فقط شامل بازنمایی مثبت خانواده است و حذف تصاویر منفی و به تصویر کشیدن وحدت خانوادگی که در آلبوم‌های عکس خانوادگی وجود داشت، در این تصاویر کمتر دیده می‌شود.

 

این پژوهش با تمرکز بر جزئیات روابط خانوادگی به دنبال مطالعه تغییرات معنایی خانه و ارتباط خانوادگی در رسانه‌های اجتماعی با تمرکز بر اینستاگرام است. به منظور شناسایی مضامین غالب، از روش نشانه‌شناسی اجتماعی استفاده شده است. یکی از تفاوت‌های نشانه‌شناسی اجتماعی با نشانه‌شناسی سنتی در این است که نشانه‌شناسی اجتماعی توجه خود را نه به نشانه‌ها بلکه به معنای اجتماعی و کل فرایند‌ها یعنی متن، متوجه می‌کند. کرس و ون‌لیون معتقدند؛ همه متن‌ها چند وجهی هستند. زبان همیشه باید از طریق وجوه نشانه‌شناختی دیگر و با همراهی آنها تحقق یابد. مدل تحلیلی آنها شامل الگوی بازنمودی، تعاملی و ترکیبی است. تحلیل تصاویر خانوادگی براساس این سه الگو انجام شده است.

 

نمونه‌گیری در تحقیقات کیفی به صورت هدفمند و با توجه به موضوع تحقیق انجام می‌شود. صفحاتی که در اینستاگرام عموماً با هشتگ‌هایی مانند «خانواده من»، «زندگی روزمره ما»، «خانواده آقا و خانم ...» و ... فعالیت می‌کنند، از جمله صفحاتی هستند که کاربران در آن به بازنمود زندگی خانوادگی خود می‌پردازند؛ بنابراین با جستجوی هشتگ‌های مربوط، ۲۱ صفحه اینستاگرامی شناسایی شده که بیش از ۱۵۰ هزار دنبال‌کننده دارند و برخی از آنها با حدود یک میلیون دنبال کننده از صفحات پربازدید خانوادگی در اینستاگرام هستند. محتوای این صفحات از جمله استوری‌ها و پست‌ها از طریق مشاهده و دنبال کردن در یک بازه زمانی یک ساله گردآوری شده‌اند.

 

نشانه‌شناسی تصاویر نشان می‌دهد دو مضمون «ساختار خانه؛ بازنمود حریم مکانی» و «صمیمت دیجیتال؛ بازنمود فضای ارتباطی همسران» دو مضمون فراگیر هستند که هر یک به مضامین جزئی‌تری تقسیم می‌شوند. مضامین «فضای وسیع»، «فضای طراحی شده» و «تنوع فضایی» از جمله مضامینی هستند که ذیل مضمون اول شناسایی شده‌اند. در این تصاویر خانه شامل فضا‌های نیمه باز و جدید است. لوازم خانه عموماً کم‌بهره است و کارکرد فضا‌های خانگی نمایشی شده است. همچنین جزئیات نمایش داده می‌شود و خانه طراحی شده و عموماً بازسازی شده، نشانه‌ای است برای علاقه‌مندی و دوست داشتن خانه و اعضای خانواده. همچنین «صمیمیت دیجیتال» شامل «ابراز عشق در حوزه عمومی»، «اجرای مناسک خانوادگی» و «اجرای چالش خانوادگی» از جمله مضامینی هستند که ذیل مضمون دوم شناسایی شدند.

 

 

یافته‌ها نشان می‌دهد ساخت خانواده بازنمود شده اینستاگرامی، عموما خانواده هسته‌ای است و ساختار مفهومی در الگوی بازنمودی نشان‌دهنده کنشگرانی از طبقه بالای جامعه هستند. در این تصاویر ارتباط همسرانگی به حوزه عمومی راه یافته و مرز‌های حریم خصوصی و عمومی مبهم شده است. این مرز‌ها در حریم خانه و همین طور در قلمرو ارتباطی همسران به حداقل رسیده است. فضا‌های خصوصی خانه از جمله اتاق خواب، اتاق کودک و همچنین اطلاعات خانوادگی مانند فرزندآوری به حوزه عمومی راه یافته است. از طرفی شیوه‌های ابراز علاقه از جمله دادن هدیه به همسر (سورپرایز)، اجرای مناسکی مانند جشن تولد یا مراسم سالگرد ازدواج به دنبال‌کنندگان صفحه اطلاع داده می‌شود. مناسک جدیدی مانند «عکس اختصاصی خانوادگی» ممکن است با بازنمود وجوه خاصی از زندگی خانوادگی سبب افول روند‌ها و رفتار‌های طبیعی در خانواده شود.

 

همچنین اجرای شیوه‌های جدید بازنمود صمیمیت از جمله اجرای چالش‌هایی مانند بازی‌های دو نفره و آواز خواندن دو نفره (دابسمش) از جمله مناسک جدید خانوادگی است. برای نسل جدید همسران، «اجرای خانواده» مهم شده است، به عبارتی کنش‌هایی که بتواند برای کاربران اینستاگرام جذابیت داشته باشد و پسند (لایک) بیشتری دریافت کند، حریم و قلمرو‌های ارتباطی خانواده جدید را بازتعریف می‌کند.

 

وقتی سخن از نحوه مدیریت رابطه عاشقانه به صورت آنلاین(صمیمیت دیجیتال) می‌شود، کاربران در اینستاگرام ممکن است رفتار‌های متفاوتی را نسبت به سایر شبکه‌های اجتماعی بازنمایی کنند. سایر شبکه‌های اجتماعی بیشتر شامل دوستان و آشنایان آفلاین هستند، در حالی که کاربران اینستاگرام عموماً سعی می‌کنند به شبکه گسترده‌تری از دنبال‌کنندگان در اینستاگرام دسترسی پیدا کنند. اینستاگرام همچنین تعامل رفت و برگشتی کمتری در مقایسه با سایر شبکه‌ها دارد؛ بنابراین به کاربران امکان کنترل بیشتری بر روی تصویری که بازتولید می‌کنند، می‌دهد. در نتیجه دیجیتال شدن و رسانه‌ای شدن ارتباطات خانوادگی، بر ساخت شکل‌های جدید روابط خانوادگی را تسهیل می‌کند.