نگاهی به تحول محتوایی کتب درس قرآن + فیلم
تغییرات محتوای درس قرآن در پایه‌های سوم تا ششم ابتدایی در آستانه آغاز سال تحصیلی از سوی یکی از کارشناسان سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی درسی اطلاع‌رسانی شد.
متنی که رضا نباتی؛ کارشناس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی درسی آن را منتشر کرده و نسخه‌ای از آن را نیز در اختیار ایکنا قرار داده، حاکی از تغییراتی است که در محتوای درسی قرآن پایه سوم تا ششم ابتدایی صورت گرفته است.در ادامه دلایل این تغییرات که دانش‌آموزان این پایه‌ها با آغاز سال تحصیلی پیش رو در محتوای قرآن درسی خود با آن روبهرو خواهند شد، آمده است؛
امسال دانش‌آموزان پایه‌های سوم تا ششم ابتدایی با تغییرات محسوسی در محتوا روبهرو هستند. این تغییرات ناشی از تحولاتی است که در رویکرد برنامه درسی قرآن رخ داده است. در این زمینه لازم است معلمان، والدین، مدیران مدارس و نیز کارشناسان ادارات مناطق، استان‌ها و حوزه ستادی در جریان مبانی نظری و روش‌های تدریس قرار گیرند که هجرت آموزش عمومی قرآن از صورت به سیرت مهمترین مبنای این تغییر است.
مقدمه
«تحول، یک امر تدریجی است که نیاز به زمینه‌سازی دارد.» توجه به اصلاح و ارتقای اجزا، عناصر و ارکان هر یک از برنامه‌های درسی از ضرورت‌های تحول است. مسلماً برای چنین تحولی باید روش اجرای آن نیز پیش‌بینی شده باشد تا تحقق آن قابل پذیرش عموم قرار گیرد.
چرایی تغییر محتوا
سال تحصیلی جدید با رویکرد جدید در دوره ابتدایی همراه است. این رویکرد زمینه هجرت آموزش عمومی قرآن در کشور از صورت به سیرت را فراهم آورده است، یعنی آن که «برای تحقق اهداف نه‌گانه آموزش عمومی قرآن کریم در کشور، باید از تدبر به سمت مهارت‌آموزی حرکت کرد.» این ضرورت که گاهی از آن به موضوع محوری یاد می‌شود، در واقع همان رویکرد «حرکت از سیرت به صورت» است که به عنوان «زیرساخت تربیت 10میلیون حافظ قرآن کریم» نیازمند توجه و تمرکز است.
نظریه آموزش عمومی قرآن
«قطعه محوری» رویکرد جدید در بخش محتوای درسی کتاب‌های جدید آموزش قرآن در پایه‌های چهارم تا ششم ابتدایی است. این رویکرد محتوایی در ادامه «نظریه حرکت از سیرت به صورت در آموزش عمومی قرآن کریم» و تکمیل بخش نخست، یعنی «جمله واحد تربیت و یادگیری» در آموزش عمومی قرآن کریم به ویژه در بخش نظام رسمی آموزش و پرورش صورت پذیرفته است.
یادگیری معنادار
پیش‌تر در زمینه «معناداری حفظ عمومی قرآن کریم» مطالب متعددی منتشر شده که این مطلب یکی از آن موارد است:
بیشتر بخوانید:
جذاب و معنادار كردن یادگیری قرآن با رویکرد «زمینه‌محور»
البته از دو سال گذشته این رویکرد در محتوای کتاب‌های درسی قرآن دوره اول متوسطه اعمال شده بود. با این توضیح که در ارائه آیات، از «روش معکوس تربیت و یادگیری» استفاده شده است. اغلب، تصور بر این است که روش معکوس یادگیری تنها بر شیوه‌های تدریس استوار است. در حالی که اگر بر اساس رویکرد اصلی سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، باید شکوفایی فطرت‌گرایی توحیدی مد نظر باشد، پس باید چه در بخش ایدئولوژی (اهداف و محتوا) و چه در بخش متدلوژی (روش‌های تدریس) رویکرد از صرف یادگیری، به رویکرد تربیت و یادگیری تکمیل و اصلاح شود. یعنی کمیت به کیفیت مبدل و فرایند آموزش و تربیت با یکدیگر توأمان شود؛ مانند ریل دو خط قطار که همواره باید موازی حرکت کنند تا واگن‌های قطار را به مقصد برسانند.
اهم تغییرات
از مهمترین تغییرات در پایه سوم ابتدایی در سال تحصیلی جدید می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
جابجایی فصل اول و دوم
از این پس دانش‌آموزان در فصل اول کتاب، ابتدا با یادآوری قواعد روخوانی آشنا شده و سپس به فصل دوم یعنی یادگیری قرائت نماز می‌پردازند.
کاهش طرح ۳۳ روزه به ۲۰ روز
با توجه به اینکه طرح ۳۳ روزه از سال ۱۳۸۸ اجرا می‌شود و در آن زمان دانش‌آموزان شش روز در مدرسه حضور داشتند و دو زنگ به یادگیری قرآن اختصاص داشت؛ لذا تجمیع زمان آموزش در قالب طرح ۳۳ روزه قابل توجیه بود.
با توجه به کاهش روزهای حضور دانش‌آموزان در مدرسه از شش روز به پنج روز در هفته و نیز افزایش یک ساعت درسی به درس قرآن در تمامی پایه‌های تحصیلی ابتدایی، مقرر شد از امسال ساعات درسی ترجیحاً یک روز در میان در جدول ساعات درسی کلاسی پیش‌بینی شود.
کاهش دروس:
در تمامی کتاب‌های درسی قرآن دوره ابتدایی از جمله پایه سوم ابتدایی علاوه بر کاهش محتوا، کاهش صفحات و تعداد دروس کتاب درسی نیز به وضوح قابل مشاهده است.
در دو سال گذشته حدود ۱۸ تغییر در کتاب‌های درسی قرآن دوره ابتدایی و ۱۵ تغییر در دوره اول متوسطه اعمال شده بود که به صورت اجرای آزمایشی منتشر شد و نیز امسال در کتاب‌های درسی قرآن چهارم تا ششم ابتدایی مجموعاً ۸۰ قطعه نامدار قرآنی در موضوعات اعتقادی، اخلاقی و تربیتی جایگزین صفحات قرآنی کتاب‌های درسی شده است. تمامی محتوای این قطعات به صورت «زمینه‌محور» (تماتیک) ارائه شده، به صورت جمله به جمله و موضوع‌محور در کتاب‌های درسی قرآن دوره دوم ابتدایی و دوره اول متوسطه درج شده است. این قطعات به دلیل شهرت و نیز کوتاهی و همچنین صبغه تربیتی، بهترین جایگزین برای صفحات قرآنی کتاب‌های درسی هستند که البته همراه با ترجمه جمله به جمله آمده است.
البته در دوره اول و دوم ابتدایی از قبل، قطعاتی چون «آیه بسمله»، «آیه صلوات»، «آیه الکرسی»، «آیه مباهله» و ... جانمایی شده بود.
در برنامه جدید در دوره اول متوسطه ۳۵ قطعه تدبری و در سال جدید تحصیلی ۱۴۰۴- ۱۴۰۳ در پایه‌های چهارم تا ششم ابتدایی ۸۰ قطعه با ویژگی‌های زیر جایگزین صفحات قرآنی قبلی در کتاب‌های درسی قرآن شده است:
1ـ برای این قطعات علاوه بر تولید فایل صوتی، فایل‌های تصویری نیز آماده و در قالب «رمزینه‌های سریع پاسخ» (QRcode) در دسترس دانش‌آموزان، معلمان و والدین عزیز قرار گرفته شده است.
2ـ برای این قطعات، به جز قرائت آموزشی به «شیوه تعاملی» (مباحثه‌ای)، قرائت فنی و جذاب به شیوه جمله به جمله و آیه به آیه نیز با صدای قاری قرآن «ابوالفضل جویاییان» در حال تولید است که در قالب صوت و تصویر و چارچوب رمزینه‌های سریع پاسخ در دسترس همگان قرار می‌گیرد.
3ـ شرح و توضیح هر یک از قطعات، از سوی استاد یونس باقری برای مخاطبان دوره ابتدایی و متوسطه در قالب فایل صوتی تولید و در شبکه ملی رشد جانمایی و از طریق رمزینه‌های سریع پاسخ قابل دریافت برای عموم و به ویژه دانش‌آموزان خواهد بود.
همکاران معلم قرآن به دو شیوه از این بخش استفاده می‌کنند:
اول - اینکه قبلاً آن را استماع و ملاحظه و همین شیوه را در کلاس اجرا کنند.
دوم - آنکه همین فایل صوتی را در کلاس درس، پخش کنند. البته در هر دو شیوه معلم و دانش‌آموزان به تدریج به مهارت‌های لازم دست می‌یابند.
انتظارات برنامه درسی قرآن
برنامه درسی قرآن از دانش‌آموزان، والدین و معلمان و نیز مدیران و معاونان مدارس، کارشناسان ادارات مناطق، استان‌ها و حوزه ستادی انتظاراتی دارد که به اختصار بیان می‌شود:
انتظار از دانش‌آموزان
از دانش‌آموزان عزیز انتظار می‌رود:
1ـ هر روز به رمزینه‌های سریع پاسخ کتاب درسی مراجعه و یک بار به آن گوش و با آن تمرین کنند.
2ـ با توجه به ترجمه قطعات منتخب کتاب درسی و نیز شرح و توضیح آنها که در قالب رمزینه‌های سریع پاسخ شرح قابل شنیدن است به این سؤال‌های تدبری پاسخ دهید:
الف ـ چرا یادگیری این قطعه مهم است؟
ب ـ چگونه باید به نکات این قطعه عمل کنیم؟
ج ـ عمل کردن به این قطعه، چه فایده‌ای برای ما دارد؟
د ـ عمل نکردن به این قطعه چه نتایج زیانباری دارد؟
ه ـ وضعیت جامعه و اطرافیان خود را نسبت به عمل به این آیه چگونه ارزیابی می‌کنید؟
وـ برای تحقق آنچه خداوند در این قطعه فرموده، چه کارهایی لازم است؟
زـ چه خاطره‌ای درباره این قطعه به یاد دارید؟
در این زمینه می‌توانید از معلم یا اعضای خانواده خود کمک بگیرید.
3 ـ به یاد داشته باشید که همه ما به عنوان یک مسلمان وظیفه داریم با خواندن، فهمیدن، تدبر در قرآن آشنا باشیم و نیز هر روز مقداری از قرآن کریم را بخوانیم.
انتظار از والدین
والدین چند نقش تعیین‌کننده در تحقق برنامه درسی قرآن دارند:
1ـ نقش الگویی
والدین اگر اهل عمل به فرامین الهی و رعایت آداب و احکام الهی باشند، مهمترین و موثرترین نقش را در تربیت فرزندان خود دارند. اگر کودکان، والدین خود انیس با قرآن و نماز ببینند خواسته یا ناخواسته با قرآن انس می‌گیرند.
2 ـ نقش تشویقی
والدین با توجه به جدول برنامه هفتگی فرزندان خود، در هفته سه مرتبه از فرزندان خود درباره درس قرآن و تکالیف بخش خانه‌های نورانی کتاب درسی پرسش و پیگیری کنند.
3ـ نقش تعاملی
فرزندان شما برای یادگیری قرآن به دلیل عربی بودن متن آیات، به همت مضاعف نیاز دارند. در این زمینه با فراهم آوردن زمینه استماع و اقراء آیات (شنیدن و تکرار) به معلم و فرزند خود کمک کنید.
4ـ نقش مشارکتی
والدین می‌توانند با حمایت مادی و معنوی از ساعات درسی قرآن مدرسه، مانند فراهم آوردن امکان صوتی و تصویری و پذیرایی از دانش‌آموزان در ساعت درسی قرآن (نذرهای قرآنی) به جذابیت کلاس قرآن کمک کنند.
5ـ نقش مکمل
برخی از والدین می‌توانند در زمینه‌های خاص، معلم فرزند خود را یاری رسانند. والدین قاری و حافظ قرآن، روحانی، مداح، خوشنویس و سایر مشاغل و هنرهای مرتبط می‌توانند با حضور مستقیم یا غیر مستقیم در تعمیق و تکمیل تربیت قرآنی خود همکاری و همراهی داشته باشند.
انتظار از مدیران و معاونان مدارس
مدیران و معاونان مدارس، ناظران دائمی و راهبران تربیتی نظام آموزشی هستند که با توجه به مأموریت ذاتی خود می‌توانند در برگزاری بهینه ساعات درسی قرآن نقش مؤثری ایفا کنند.
مدیران و معاونان آموزشی و پرورشی مدارس با پیگیری مستمر سه موضوع زیر به درس قرآن کمک رسانند:
1ـ طبق مصوبه «جدول هفتگی ساعات درسی»، درس قرآن در دوره ابتدایی به شرح زیر است:
اول ابتدایی: دو ساعت در هفته
پایه‌های دوم تا ششم: سه ساعت در هفته
مراقبت از برگزاری کامل و صحیح ساعات درسی قرآن در مدرسه اولین انتظار از مدیران و معاونان مدارس است.
2ـ نظارت بر استفاده مستمر و دقیق معلمان، دانش‌آموزان و والدین از رمزینه‌های سریع پاسخ به تنهایی به تحقق بخش اعظمی از انتظارات برنامه درسی قرآن کمک می‌کند.
3ـ نظارت بر رعایت دقیق مصوبه ارزشیابی کیفی - توصیفی در درس قرآن که در چهار سطح خیلی خوب، خوب، قابل قبول و نیازمند آموزش باید انجام گیرد. کم‌توجهی به این مصوبه که در مقدمه کتاب‌های درسی قرآن دوره ابتدایی نیز تاکید شده است، زمینه گسترش بی‌سوادی قرآنی را کاهش می‌دهد.
د ـ انتظار از کارشناسان ادارات مناطق، استان‌ها و حوزه ستادی
معاونت‌های آموزشی و پرورشی به عنوان بازوان اجرایی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، نقش تعیین‌کننده‌ای در تحقق هر چه بیشتر و بهتر برنامه درسی قرآن دارند. این نقش به دلایل مختلف، از جمله تعدد طرح‌های غیر درسی، در بسیاری از مدارس، مغفول واقع شده است. البته اصلاح این رویه تا حدود زیادی به بازنگری در نظام روابط اداری در بخش حوزه ستادی نیازمند است.
سخن پایانی
با توجه به تغییرات برنامه درسی قرآن به ویژه در پایه‌های سوم تا ششم ابتدایی، توجیه معلمان، مدیران و والدین و کارشناسان بسیار مهم و ضروری است. اما به دلیل نارسایی در نظام آموزشی باید تمامی دست‌اندرکاران اعم از معلمان، والدین و کارشناسان، همت مضاعف به خرج داده و با مطالعه مقدمه کتاب‌های درسی و دیدن فیلم‌های توجیهی آمادگی لازم را به دست آورند.
از سوی دیگر لازم است موضوع «وفاق» بیش از همه در بین معاونت‌های پژوهشی، آموزشی و پرورشی و نیز بخش نیروی انسانی با محوریت برنامه درسی اتفاق بیافتد، چرا که هر برنامه درسی برای موفقیت مانند یک نهال رو به رشد به سه مرحله نیاز دارد: «کاشت، داشت، برداشت» اگر امروز برداشت برنامه درسی قرآن، در سطح قابل قبولی نیست بیش از همه به دلیل فقدان تمرکز بر مرحله دوم یعنی «مرحله داشت» است.
پیامبر اکرم(ص) به امیرالمؤمنین امام علی(ع) فرمودند: «اذا رأیت الناس یشتغلون بالفضائل، فاشتغل باتمام الفرائض» (هرگاه دیدی که مردم به مستحبات مشغول هستند، تو به تکمیل واجبات بپرداز) این همان نارسایی نظام آموزشی در اجرای بهینه برنامه‌های درسی است که باید برای آن فکر عاجلی بشود. حوزه ستادی بیش از همه در این بخش مسئولیت دارد. امید است وزیر محترم با توجه به اطلاع کامل از اوضاع نظام آموزشی به منظور رفع نواقص و آسیب‌ها اقدام کند. ان‌شاءالله.
بیشتر بخوانید:
PDF فهرست قطعات منتخب کتاب های درسی قرآن
فیلم تشریح تغییرات کتاب‌های درسی قرآن سوم تا ششم ابتدایی
انتهای پیام
مطالب مرتبط
ان شاءالله موفق باشید.
آیا معلمان در این زمینه نباید حداقل آموزش های لازم را با موفقیت طی کرده باشند؟!
فصل اول و دوم کتاب قرآن سوم ابتدایی حکیمانه است. زیرا روخوانی مقدمه یادگیری نماز است و باعث اثربخشی بخش نماز خواهد بود. با تشکر
کاهش حجم آیات و دروس باعث آرامش بیشتر معلمان دانش آموزان و خانواده ها خواهد بود.
با تشکر فراوان
معاونت های آموزشی و پرورشی موظف به این راهبری هستند.