نقاط ضعف و قوت کتاب «فلسفه تاریخ» عباس زریاب

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحسین حسینی؛ عضو پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، هشتم دی ماه در نشست «نقد و معرفی کتاب فلسفه تاریخ» نوشته عباس زریاب که در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد با بیان اینکه آشنایی بنده با آقای زریاب با ترجمه کتاب لذت فلسفه ویل دورانت و ترجمه برخی آثار دیگر بوده است، گفت: من خودم به ایشان از طریق کتاب سیره رسول‌الله(ص) رسیدم؛ این کتاب در مورد تاریخ صدر اسلام است و ویژگی‌اش این است که مدخلی برای سیره‌نویسی به فارسی محسوب می‌شود همچنین منابع و استنادات معتبر آن فوق‌العاده است لذا بر بسیاری از کتب سیره می‌چربد که متاسفانه به یک جلد بسنده شد. یکی از دلایلی که سبب شده تا مختصر بماند اعتبار اسناد و وسواس ایشان در این زمینه است. 

 

وی افزود: آقای زریاب در مقدمه فلسفه تاریخ، زندگینامه خودنوشت دارد و از علاقه‌مندی‌های خود به کتب تاریخی در دوره نوجوانی و مدرسه گفته است و اینکه اطلاعات او گاهی از برخی معلمانش بیشتر بود؛ او با دیوان اشعار و از جمله شاهنامه مانوس بود و عشق به آثار ادبی و مطالعه منابع تاریخی از دوره کودکی با او همراه بود و به آثار بدیع‌الزمان علاقه داشته است همچنین به برخی روحانیون محله خود هم علاقه داشت.

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی اظهار کرد: زریاب مقداری دروس حوزوی را تا سطح و شرح منظومه ملاهادی سبزواری را نزد امام خواند؛ مدتی به آلمان رفت و با وجود زمینه برای تدریس به ایران آمد و در دانشگاه تهران تدریس کرد ولی با وقوع انقلاب مهاجرت کرد و مجداد به ایران برگشت. 

 

وی ادامه داد: زریاب از جمله کسانی است که به چند زبان مانند انگلیسی، عربی و ... مسلط بود؛ با فقه و تفسیر و کلام و ادبیات و تاریخ... بسیار آشنا بود یعنی حوزه مطالعات گسترده داشت و برخی او را فردی کم نظیر در این عرصه می‌دانند. در حقیقت ما با شخصیت تراز علمی روبرو هستیم و تعبیر علامه برای وی به کار برده‌اند؛ او هم  دقت قدما را داشت و هم با سندنویسی آشنایی داشت. او خیلی به تفکیک علوم قائل نبود لذا در تاریخ از فلسفه و کلام بهره برده است و برعکس. 

 

حسینی بیان کرد: نسل زریاب نسلی بود که سواد علمی حوزوی و دانشگاهی در حد عالی داشتند؛ تعصب ملی و میهنی داشتند لذا علاقه به برگشت به میهن داشتند تا در کشور خدمت کنند؛ عموما روستازاده بودند و خصوصیاتی داشتند که آنان را تراز کرده است لذا کارهای آنان با گذشته نیم قرن قابل رجوع است و البته نقدهایی هم به آثارشان وارد است.

 

حسینی با بیان اینکه این کتاب صورت درس‌گفتار دارد و شاگردان وی گزارش‌های این کتاب را از تدریس‌های وی در دانشگاه آزاد اسلامی آماده کرده‌اند لذا ما با کتاب مطلقا تالیفی مواجه نیستیم، اضافه کرد: البته این پرسش بی‌پاسخ برای بنده وجود دارد که چرا کسانی هنوز به نقد کتب فلسفه تاریخ نپرداخته و به منابع ارزشمند قبل از انقلاب توجه نکرده‌اند؛ ما نمی‌توانیم بدون توجه به این منابع کار دقیق و خوبی انجام دهیم و علت پرداختن بنده به این کتاب آقای زریاب هم همین است گرچه این کتاب به دلایلی، منبع چندان اصیلی هم نیست.

 

حسینی با بیان اینکه این کتاب پنج فصل دارد، گفت: در فصل اول اصطلاحات را مورد توجه قرار داده و به تفاوت تاریخ و فلسفه تاریخ و روش‌شناسی علم تاریخ پرداخته است؛ در فصل دوم سراغ نظریات پایه‌ای در تاریخ رفته و از عوامل ایستایی فرهنگ و ... سخن گفته است؛ فصل سوم عنوان فلسفه تاریخ دارد؛ فصل چهارم فلسفه تاریخ در غرب نام دارد؛ فصل پنجم هم به موضوع فرهنگ و تمدن اسلامی اختصاص دارد و سراغ نظرات ابن خلدون و مسئله عصبیت ابن خلدون و ... رفته است. 

 

مدرس حوزه و دانشگاه با اشاره به برخی نقدها افزود: کاری که ایشان کرده است سبک معمولی است یعنی ترتیب زمانی را ملاک قرار داده است لذا بیشتر به فلسفه نظری تاریخ توجه شده است و به تحولات فلسفه تاریخ کمتر توجه نشان می‌دهند. در یک نگاه کلی می‌توان گفت این کتاب نگاه کلی به فلسفه تاریخ دارد و به مباحث تخصصی این موضوع نپرداخته است لذا عمق لازم را در مطالعات فلسفه تاریخ ندارد و البته این به معنای بی‌ارزش بودن این اثر نیست.

 

عضو هیئت علمی گروه فلسفه دین و کلام پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با بیان اینکه زریاب مورخ دقیقی بوده است ولی مبنای فلسفی دقیقی در این کتاب ارائه نکرده است، تصریح کرد: آیا مورخ اصولا می‌تواند به مطالعات فلسفه تاریخ بپردازد؟ وی در صفحه 58 آورده است که ایرانیان در برابر نفوذ فرهنگ غربی مقاومت بیشتری در قرن 19 از خود نشان داده‌اند و وی علت نفوذ غربیان در جامعه ایران را به برخی روشنفکران منتسب کرده است که ضعیف بودند و به باور وی این افراد ساده‌لوح بودند و فکر می‌کردند می‌توانند با تبعیت از شاه، ایران را متحول کنند؛ نقد ما به وی این است که نفوذ فرهنگ بیگانه فقط منحصر به تاثیرپذیری یک طبقه روشنفکر و چند نفر انسان نیست ضمن اینکه هر قومی هرقدر هم قوی باشد باز در برابر فرهنگ مهاجم اثرپذیر است؛ لذا وی نگاه تمدنی به تحلیل تاریخ در این اثر ندارد لذا تحلیل وی عمیق نیست.

 

وی افزود: زریاب در نقد اومانیسم هم آورده است وقتی جهان اسلام در انحطاط بود اروپا شروع به رشد کرد؛ وی تاکید دارد که اومانیسم در اسلام هم وجود دارد و به آیات مرتبط با خلیفه قراردادن آدم از سوی خدا (انی جاعل فی الارض خلیفه...) استناد کرده است؛ این در حالی است که اومانیسم در غرب با اسلام کاملا متفاوت است و این آیه هم دلیلی بر تایید اومانیسم نیست؛ این نشان می‌دهد یک مورخ لزوما نمی‌تواند تحلیل دقیقی در فلسفه تاریخ ارائه دهد و باید یکسری مبانی فلسفی مشخصی را هم بلد باشد. به بیان دیگر از تاریخ نقلی، فلسفه تاریخ بیرون می‌آید و باید فرد فیلسوف باشد و تحلیل فلسفی ارائه دهید. 

 

حسینی افزود: ما به بنیادهای نظری قوی در نظریه‌پردازی فلسفی نیاز داریم تا گرفتار تحلیل غیردقیق نشویم. زریاب در استدلال‌ها هم قدری ضعیف وارد بحث شده است. در صفحه 70 ایشان وقتی خواسته است به هدفمندی تاریخ اشاره کند می‌گوید بشر از روستانشینی به شهرنشینی و از زندگی بسیط به زندگی پیچیده و صنعتی و ... رسید بنابراین اعمال انسان از ابتدای تاریخ به سوی اهداف متعالی در حال حرکت است و ما هم قبول داریم ولی این تحلیل هم کلی است و هم استدلالی در پس این تحلیل نیست لذا ما می‌توانیم از او بپرسیم آیا این مسیر طی شده دلیل بر هدفمندی نفس تاریخ است و آیا می‌توان گفت بشر در فناوری رشد دارد ولی آیا در اخلاق و عدالت و ایمان هم رشد کرده است؟ جنگ جهانی اول و دوم چرا و برای چه بوده است لذا پیشرفت فراتر از این تحلیل‌های ضعیف است.

 

وی اظهار کرد: در یکی از صفحات وقتی از عوامل مؤثر بر مسائل تاریخی سخن می‌گوید چند نظریه کلی مانند عامل نژادی، محیطی، اقتصادی و عالم فکر و اندیشه را می‌آورد و از نظریه چهارم دفاع می‌کند ولی در تبیین نظریه خود به یکسری کلیات بسنده کرده است و مرزی بین دانش و فکر و فرهنگ و ... قائل نیست و با این مباحث کلی نمی‌توان نتایج محکم تاریخی در فلسفه تاریخ بگیریم.

 

حسینی بیان کرد: در صفحه دیگری هم آورده است این چهار عامل به تنهایی در تاریخ مؤثر نیستند بلکه باید با هم ممزوج شوند که نکته درستی است ولی یک امایی هم دارد؛ اول اینکه ما باید دقیقا همه عوامل را احصاء کنیم یعنی آیا همه عومل منحصر به همین چهار عامل است؟ قطعا خیر.

 

عضو پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در پایان تصریح کرد: نکته دیگر که در زمینه امتیاز کتاب قابل ذکر است توجه به مباحث روش‌شناسی در فلسفه تاریخ است؛ او می‌گوید روش‌شناسی یعنی تاریخ را چگونه بنویسم و بفهمیم و درباره آن مطلب بنویسیم؛ البته این تعریف هم کلی است در حالی که امروزه روش‌شناسی بسیار متنوع و گوناگون و پیچیده شده است.