فرایند اجتهاد تابع جنسیت نیست

به گزارش ایکنا، زهرا راد؛ پژوهشگر فقه زنان، شامگاه 10 بهمن ماه در نشست علمی«زن مجتهد در عصر مدرن»  با بیان اینکه یکی از موارد اختلاف درباره زنان، بحث مرجع تقلید بودن آنان است، گفت: عمدتاً مخالفان مرجعیت زنان در سطح عموم متدینین دلیل مخالفاتشان، تحلیل اجتماعی و روان‌شناختی و غیرفقهی است ولی اگر بخواهیم از درون گفتمان فقهی وارد شویم باز یکسری گزاره‌های جالبی به دست می‌آید.

وی افزود: تا قرن دهم هجری هیچ فقیهی از شرط مرد بودن در بحث مرجعیت تقلید سخن به میان نیاورده است یعنی سکوت وجود دارد؛ برخی می‌گویند دلیل آن این است که کسی فکر نمی‌کرده است زنی بتواند چنین کاری انجام دهد. شهید ثانی اولین کسی است که شرط رجولیت را مطرح کرد و بعد صاحب عروه باز به این شرط اشاره کرد و افراد مابعد بر آن حاشیه زدند و به تدریج فقها به آن پرداختند.

راد با بیان اینکه فقها هم به آیات و هم روایات در این زمینه استناد کرده‌اند، اضافه کرد: یکی از این آیات، آیه قوامیت و دیگری آیه للرجال علیهن درجه است و از این آیات نتیجه می‌گیرند که زن نمی‌تواند مرجع تقلید مرد باشد؛ البته اشکالات مهمی به این برداشت از آیات شده است، از جمله گفته‌اند که قوامیت ربطی به اجتهاد ندارد و برخی هم گفته‌اند که در درون خانواده مطرح است و به قوای جسمی هم تعبیر شده است. 

پژوهشگر فقه زنان افزود: در روایات هم به این روایت استناد شده است که هیچ قومی به سعادت نمی‌رسد اگر زنی ولی او باشد؛ سند این روایت مرسل است ولی علاوه بر این اشکال صاحب حدائق در مورد مفاد آن می‌گوید که  نهایتا مراد، ولایت کبری است. در بین فقها کسانی را داریم که رجولیت را شرط نمی‌داند که صاحب جواهر، آیت‌الله جوادی آملی، آیت‌الله حکیم، آیت‌الله صانعی و ...قائل به این قول هستند و معتقدند زنان می‌توانند مرجع تقلید باشند. 

راد با بیان اینکه از ادله می‌توان استفاده کرد که مرجعیت زنان برای زنان هیچ ایرادی ندارد ولو اینکه در مورد مرجعیت زنان بر مردان دارای اشکالاتی باشد، تصریح کرد: برخی معتقدند آیاتی وجود دارد که زن را اهل زینت می‌داند و کسی که اهل زینت باشد مرجعیت نمی‌تواند داشته باشد؛ مقام معظم رهبری هم در سخنرانی خود بر مرجعیت زنان برای زنان تأکید فرمودند و اکنون بانوان زیادی داریم که سالیان طولانی در موضوعات زنان ممحض و متمرکز شده و تحقیق می‌کنند از جمله موضوع دماء ثلاثه. البته بحثی که کمتر مورد توجه بوده است یکسری مسائل کاملا اختصاصی زنان است که خود زنان درک بهتری نسبت به مردان از آن دارند. مثلا روان‌شناسی می‌گوید برداشت زنان از عشق کاملاً از مردان متفاوت است و این می‌تواند بر روی احکام روابط خانوادگی اثرگذار باشد.

فرایند استننباط و اجتهاد تابع جنسیت نیست

پژوهشگر فقه زنان با بیان اینکه برخی فرایند فقه را مردانه می‌دانند ولی این پرسش مطرح است که این فرایند چیست که آن را به جنسیت مرتبط کنیم، گفت: چیزی که ما در اجتهاد دنبال آن هستیم استنباط است؛ فقه دانش الهی نیست بلکه انسانی متصل به متن الهی است و فقیه دائما از آیات و روایات برای استنباط حکم شرعی بهره می‌برد بنابراین فرایند شامل مراحلی است که فقیه به استنباطی دست بزند که بتواند آن را به خدا منتسب کند یعنی حجیت داشته باشد وگرنه فقیه نمی‌تواند اغراض شخصی خود را دخالت دهد و با متن مقدس هر کاری بخواهد بکند؛ بنابراین با فهم متن، آن هم به صورت قاعده‌مند و روش‌مند مواجهیم؛ لذا چقدر زنانگی و مردانگی در اینجا مؤثر است؟ 

وی با بیان اینکه دخالت زنانگی و مردانگی در موضوع‌شناسی یا روش‌شناسی و حکم‌شناسی است، اضافه کرد: برخی می‌گویند فقه مردانه است ولی اینطور نبوده است اگر به روایات باب نفقه زنان رجوع کنیم، می‌بینیم در صدر اسلام بر رعایت شأن زن در نفقه تأکید شده است و اگر در جایی عنصر جنسیت دخالت داشته است، تأثیر زمان بوده است مثلا سه قول در مورد اطاعت زن از مرد وجود دارد؛ قول اطاعت مطلق، قول اطاعت در استمتاع و قول اطاعت در خروج از منزل که الان برخی فقط قول استمتاع را می‌پذیرند. 

فایده ورود تجربه زیسته زنان به اجتهاد

راد با بیان اینکه آنقدر به فقه هجمه شده است که تصویر واقعی آن درپشت این هجمه‌ها پنهان ماده است، اظهار کرد: به قول آقای رحیم‌پور ازغدی، فقه طرفدار زنان است و شارع نخواسته است که احکام فقهی به ضرر زنان وضع کند؛ اگر زنان را وارد کرسی افتاء کنیم زنان می‌توانند تجربه زیسته خود را وارد تحولات فقهی کنند، البته ممکن است گفته شود که کار کارشناسی می‌تواند مانع دخالت زنان در افتا شود ولی باز یکسری ابواب اختصاصی داریم که قطعا مسئله‌شناسی زنان در آن بهتر از مردان است. 

راد با بیان اینکه با طرح این پرسش که چرا بعد از گذشت چند دهه از فعالیت حوزه خواهران، تعداد مجتهدین زن معدود است، افزود: آیا خود زنان قصد نداشته‌اند اجتهادشان را ابراز کنند یا خیر؟ بنده معتقدم که حاکمیت و حوزه علمیه باید در کنار هم به این مسئله فکر کنند و با تدبیر پیش بروند؛ حضرت آقا باب این مسئله را گشودند و البته برخی هم نشست و جلسه برگزار کردند و حتی برخی نظرشان این بود که مجتهد زن معرفی کنیم ولی این موضوع صرفاً با تشکیل جلسه حل نمی‌شود. آیا الان وقتی یک زن سطح چهار را سپری کرد برای او ممکن است که سالیانی درس خارج را هم در محضر استادان بگذراند؟ آیا حوزه‌های علمیه چنین فرصتی را برای بانوان فراهم کرده‌اند؟ باید یکسری برنامه‌های اختصاصی انجام می‌شد تا زن فارغ از مسئولیت‌های خانوادگی بتواند وارد این موضوعات شود.

پژوهشگر فقه زنان با بیان اینکه باید برنامه ساختاری و سیاستگذاری مناسب برای تحصیلات عالیه زنان داشته باشیم، تصریح کرد: الان تصور بیشتر مردم از یک زن حوزوی، خانم جلسه‌ است البته جلسات زنانه مهم و ارزشمند است و زنان در این جلسات معرفت اهل بیت(ع) را پیدا می‌کنند ولی این مسئولیت باید در دست حوزه باشد تا یکسری مطالب نادرست در این جلسات بیان نشود. مادامی که ما نگاه کلی و کلانی نسبت به زن در جامعه نداشته باشیم در بحث مرجعیت زنان هم به نتیجه نمی‌رسیم و از ابتدا باید ساختارسازی کنیم و نیرو در این زمینه تربیت کنیم و این گفتمان را در سطوح بالای حوزه جدی بگیریم.