تولد تفسیر تسنیم؛ از جلسات خانگی تا جمعیت هزار نفری در مسجد اعظم + فیلم

همایش بزرگداشت تفسیر تسنیم با حضور آیت‌الله العظمی جوادی آملی؛ مفسر قرآن و نهج‌البلاغه، آیت‌الله علیرضا اعرافی،‌ رئیس حوزه علمیه و برخی شخصیت‌های علمی و فرهنگی کشور، ششم اسفندماه در قم برگزار می‌شود.

ایکنا به انگیزه معرفی بیشتر و بررسی کارشناسانه تألیف این تفسیر، از سه ماه گذشته پرونده‌ای را با عنوان «نسیم تسنیم» به روی مخاطبان خود گشوده است. در این پرونده ضمن معرفی روزانه یک جلد از تفسیر تسنیم، به گفت‌‎وگو با شاگردان و متأثران علامه جوادی آملی پرداخته‌ایم. در این مجال پای سخنان ابوالفضل خراسانی؛ معاون فرهنگ و دین بنیاد علوم وحیانی اسراء و دبیر اجرایی همایش بزرگداشت تفسیر تسنیم که افتخار شاگردی آیت‌الله جوادی آملی را نیز از دهه 60 دارد،‌ نشسته‌ایم. حاصل این گفت‌وگو را می‌خوانیم و می‌بینیم:

ایکنا ـ روند شکل‌گیری تفسیر تسنیم چگونه بوده است و تالیف این اثر از چه زمانی آغاز شد؟

تفسیر تسنیم حاصل درس‌گفتارهای علامه جوادی آملی است که از سوم آبان سال 1363 با سوره حمد آغاز شد و تقریبا یک دوره 40 ساله(قمری) را پشت سر گذاشته است و 29 فروردین ماه 1399 خاتمه یافت. شروع درس‌گفتارها ابتدا در جمعی خصوصی شکل گرفت ولی عمدتا در مسجد اعظم با نظم خاصی دنبال شد و طلاب به صورت منظم در این درس حضور داشتند. برخی از ابتدا تا انتها همراه این درس بودند و کسانی هم یک دهه پای این درس رشد کردند. رسانه‌هایی چون رادیو معارف و پخش آنلاین حوزه نیز این درس را به صورت مستقیم پخش می‌کردند و این امر سبب شد تا برخی اشخاص شاگردان رسانه‌ای آیت‌الله جوادی آملی باشند. 

حتی بنده به برخی استان‌های اهل سنت که می‌رفتم علمای آنان مطرح می‌کردند که ما از شاگردان آیت‌الله جوادی آملی و حلقه تفسیری ایشان هستیم. اگر این درس‌گفتار در یک دوره 40 ساله به صورت ممتد برگزار شده است شاید علت اصلی آن اهتمام شخص آیت‌الله جوادی آملی به تفسیر قرآن و اهمیتی است که ایشان برای این کار قائل بوده و هستند. 
اهتمام ایشان باعث شد تا قرآن در حوزه علمیه از حاشیه به متن بیاید و طلاب تفسیر قرآن را به عنوان درس اصلی خود حساب کنند. 

ایکنا ـ اشاراتی کلی به فرایند شکل‌گیری تفسیر تسنیم داشتید، نوارهای درس استاد با توجه به سالیان متمادی این امر، چگونه ضبط و پیاده‌سازی شد؟

پیش از پاسخ به این پرسش باید به نکته‌ای اشاره کنم؛ علامه جوادی آملی در مورد چگونگی شروع تفسیر فرمودند بنده به فکر شروع درسی بودم و گویی الهامی به قلب ایشان شد که تفسیر را شروع کنند. بنده با برخی از شاگردان ایشان ارتباط دارم که در بخش تحقیق و پژوهش تفسیر حضور دارند و می‌گفتند ما چند نفر برای تدریس درس اصول خدمت ایشان رفتیم و از ایشان درخواست داشتیم و ایشان فکری کردند ولی گفتند اگر آماده باشید، درس تفسیر را شروع کنم؛‌ بنابراین با حلقه چند نفره ابتدا در منزل ایشان شروع شد و کم‌کم به جای دیگر منتقل شدند و از ابتدا هم به شاگردان گفته بودند که ضبط کنید، در سال‌های اول درس فقط صوت جلسات موجود است و فیلمبرداری نشده است.

از اینجا چرخه تحقیق و پژوهش شکل گرفت به گونه‌‌ای که نتیجه آن «بنیاد اسراء» شد، بنابراین پیاده‌سازی از نوار برای حضرت استاد موضوعیت داشت و حلقه اول محققان تفسیر تسنیم همان موقع نوارها را پیاده می‌کردند و حضرت استاد نیروهای محقق و پژوهشگران برجسته و شاخصی در عرصه تفسیر و علوم قرآن تربیت کردند. بعد از پیاده‌سازی از نوار متن‌ها وارد چرخه تحقیق و پژوهش شد؛ محققان روی متن درس‌گفتارها زیر نظر ایشان کار می‌کردند و اولین جلد تفسیر در سال 1372 اتفاق افتاد و در سال 1399 خاتمه یافت.

ایکنا ـ قرار است همایش بزرگداشت برای این تفسیر با حضور شخصیت‌های مختلف برگزار شود لطفا در این باره توضیحاتی ارائه دهید؟

رسالت اصلی بنیاد اسراء چاپ و نشر آثار و اندیشه آیت‌الله جوادی آملی است که از جمله اثر گرانبهای تفسیر تسنیم را در 80 جلد منتشر کرده است؛ خیلی از علاقه‌مندان حضرت استاد بر بزرگداشت این تفسیر تاکید داشتند و خود علامه جوادی آملی هم همیشه تاکید دارند که این تفسیر محصول حوزه علمیه است و با تواضع به خودشان نسبت نمی‌دهند و می‌فرمودند یک‌نفر نمی‌تواند تفسیر بنویسد آن هم 80 جلد و هر جلد هم 80 صفحه لذا با محوریت حوزه علمیه یک دبیرخانه دائمی شکل گرفت و رئیس این دبیرخانه آیت‌الله اعرافی هستند و شورای برنامه‌ریزی هم با حکم آیت‌الله اعرافی ایجاد شد همچنین سایتی راه‌اندازی و برنامه پنج ساله هم برای این تفسیر مدون شد.

در نهایت با جلساتی که برگزار شد مقرر شد تا آئین رونمایی از 80 جلد تفسیر تسنیم، حدود 20 جلد تفسیر موضوعی و مجلداتی از تفسیر که به عربی ترجمه شده است در روز ششم اسفندماه رونمایی شود. البته کار علمی گسترده مرتبط با تفسیر تسنیم از سال 1404 با فراخوان آثار آغاز می‌شود و بخش مهم دیگر رساله‌های دکتری و پایان‌نامه‌های حوزه و دانشگاه است که براساس تفسیر تسنیم نوشته شده است؛ بر اساس آمار موجود بیش از 600 رساله دکتری دفاع شده مرتبط با تفسیر تسنیم موجود است و در سال آینده، فراخوان جمع‌آوری پایان‌نامه‌ها و رساله‌های مبتنی بر تفسیر تسنیم را اعلام خواهیم کرد. 

تفسیر تسنیم در حوزه نخبگانی تعریف می‌شود ولی باور آیت‌الله جوادی آملی بر این است که یک مفسر باید نیازهای جامعه را شناسایی کند و مبتنی بر آن جواب را از قرآن و عترت بگیرد و یکی از برنامه‌های آینده ما پاسخگویی به همین نیازهای معرفتی است.  

ایکنا ـ در قرون گذشته تعداد تفاسیر اهل سنت بر تفاسیر شیعی غلبه داشته است ولی به نظر می‌رسد با المیزان و تسنیم این روند معکوس شد، چه اقدامی برای بین‌المللی کردن این تفسیر کردید؟

سؤال خوبی مطرح شد؛ آیت‌الله جوادی فرمودند تقریبا در طول تاریخ شیعه هر 600 تا 700 سال یک تفسیر مطرح تالیف شده است ولی به برکت خون شهدا بعد از تفسیر المیزان به فاصله اندکی تفسیر تسنیم نوشته شد و خود استاد این تفسیر را نتیجه برکت خون شهدا می‌دانند؛ یکی از امتیازات این تفسیر آن است که به زبان فارسی است و این به نظر بنده حسن است زیرا زبان شیعه امروز با محوریت ام‌القرای جهان اسلام، زبان فارسی است و تفسیر تسنیم به حق یک دایره‌المعارف شیعی و حتی اسلامی است زیرا اندیشه‌های آیت‌الله جوادی آملی، جهانی و فرامذهبی است؛ تفسیر تسنیم جهانی و فرامذهبی است لذا یکی از مسائلی که در مورد این تفسیر در دستور کار بوده ترجمه آن است لذا تا 35 جلد از تفسیر به عربی ترجمه شده است و تداوم خواهد یافت. 

در مورد ترجمه انگلیسی هم قصد انجام آن هست ولی از جهاتی مشکل وجود دارد از جمله باید متخصصانی ذوابعاد مورد استفاده قرار گیرند که از یکسو با اندیشه‌های آیت‌الله جوادی آملی و از سوی دیگر با زبان انگلیسی و فارسی آشنایی کامل داشته باشند تا ترجمه درستی شکل بگیرد ولی به هر حال این کار در دستور کار قرار دارد.

ایکنا ـ ادبیات خاص آیت‌الله جوادی آملی در تفسیر سبب شده است تا متن برای عموم کمی مغلق باشد برای عمومی‌سازی آن چه اقدامی کرده‌اید؟

 خیلی‌ها پیشنهاد دادند که هم تلخیص و هم روان‌سازی و آسان‌سازی شود که در تفسیر موضوعی با عنوان قرآن، میزان شناخت قرآن؛ این کار انجام شد ولی چون تاکنون همه اهتمام مجموعه متوجه اصل اثر بود در آینده تلخیص و آسان‌سازی و روان‌سازی انجام خواهد شد البته برخی خودشان به صورت خودجوش این کار را کرده‌اند ولی به صورت رسمی این کار در آینده انجام می‌شود.

ایکنا ـ یکی از ویژگی‌های تسنیم آن است که با رویکرد قرآن به قرآن نوشته شده است از این رو این پرسش وجود دارد که تفسیر تسنیم چه وجوه تمایزی نسبت به المیزان دارد؟

برخی تصور می‌کردند که تسنیم، ترجمه المیزان است؛ خود استاد فرمودند تسنیم تکمله المیزان و المیزان فارسی است یعنی هر کجا سیدناالاستاد قلم بر زمین گذاشته است ما قلم را برداشته‌ایم لذا تکمله آن است؛ ایشان فرمودند المیزان قرار نبود 20 جلد باشد ولی چند عامل از جمله جنگ جهانی و مشروطه و حقوق بشر سبب شد تا المیزان از 5 جلد به 20 جلد افزایش یابد و با این منطق باید به تسنیم 80 جلدی بنگریم چون دغدغه‌های جدیدی برای جامعه مطرح شده است که بارتاب آن در تسنیم هم قابل ملاحظه است.

تسنیم خودش یک تفسیر مستقل با ویژگی‌های خاص خود است که برجستگی‌های قابل توجه دارد. از جمله بنده به یک ویژگی اشاره می‌کنم و آن مباحث فقهی در تفسیر است؛ این مباحث برجسته و مبتنی بر قرآن کریم است یعنی استاد مبنای اصلی اجتهاد فقهی خود را بر قرآن بنا کرده است لذا توسعه در آیات‌الاحکام هم ایجاد کرده‌اند؛ ابتدا به هر مسئله فقهی از منظر قرآن توجه کرده‌اند. 

البته برخی تصور کرده‌اند تفسیر قرآن یعنی نفی تفسیر به سنت ولی خود علامه جوادی آملی در مقدمه جلد یک که نزدیک به 300 صفحه است فرموده‌اند منهج تفسیری ما قرآن به قرآن، قرآن به سنت و قرآن به عقل و برهان است یعنی ایشان در یک مثلث قرآن، برهان و سنت اقدام به تفسیر کرده‌ است. اندیشه ایشان در ساحت حکمت صدرایی شکل گرفته و بین وحی و عقل و شهود جمع کرده‌اند.

ایکنا ـ همان طور که شما هم اشاره کردید آیت‌الله جوادی آملی تفسیر تسنیم را حاصل حوزه می‌دانند و نه شخص خودشان؛ اگر خاطراتی در این زمینه به خصوص از زبان استاد دارید بفرمایید؟

بنده 20 سال مدیریت پژوهشگاه علوم وحیانی معراج را برعهده داشتم و حس کردم حضرت استاد اهتمام جدی نسبت به تفسیر دارند و اگر احساس می‌کردند در برخی قسمت‌ها تأخیر و کندی وجود دارد پیگیری می‌کردند و می‌فرمودند ما روزی چند تا قرص می‌خوریم تا این تفسیر نوشته شود لذا در مراحل نشر و بازبینی و ... نباید با خلل مواجه شود در حالی که برای آثار فقهی‌شان که 60 جلد است وقت کمتری صرف می کردند ولی در زمینه تفسیر می‌فرمودند مگر الان چند تا تفسیر داریم که بخواهیم تعلل کنیم.

حتی وقتی از ایشان برای سفرهای زیارتی دعوت می‌شد نمی‌پذیرفتند و از استراحت و تفریح و زیارت خود کم می‌کردند تا این کار به سرانجام برسد؛ حضرت استاد نسبت به اعضای نویسندگان تفسیر حق‌شناسی دارند و تاکید می‌کنند که باید این افراد معرفی شوند و مشخص شود که این کار، جمعی است و فرمودند آقایان محققان باید در همایش معرفی شوند لذا یکی از برنامه‌ها تجلیل از محققانی است که در تدوین این اثر نقش داشته‌اند.

ایکنا ـ اشاره فرمودید در سال 1399 درس‌گفتارهای تفسیر تمام شد ولی کار بازبینی و تحقیق همچنان ادامه داشت با توجه به اینکه همسر مکرمه ایشان وفات یافتند در روند علمی ایشان و به خصوص تفسیر تاثیری داشته است؟

چاپ آخرین جلد این تفسیر در سال1403 خاتمه یافت؛ حضرت استاد در دوره کرونا که همه دروس تعطیل شد درس فقه را تعطیل کردند ولی درس تفسیر تعطیل نشد و آقازاده حاج آقا با موبایل شخصی جلسات سخنرانی ایشان را ضبط کردند و حتی دوربین هم به خاطر رعایت مسائل بهداشتی مورد استفاده قرار نگرفت.

تا همین چند ماه هم بازبینی تفسیر وجود داشت و خاتمه‌ای بر جلد آخر نوشتند همانطور که مقدمه بر جلد یک نوشتند. وفات همسرشان با اینکه برای ایشان تلخ بود و تالم زیادی پیدا کردند زیرا همسرشان همراهی زیادی در موفقیت علمی حضرت استاد داشتند ولی بنده شهادت می‌دهم که از یکی دو روز بعد مجددا کار را با جدیت شروع کردند و حتی وقتی به دماوند می‌رفتند بعد از یکی دو ساعت استراحت کار را شروع می‌کردند و خروجی کارهای ایشان در دماوند از قم بیشتر هم هست.

گفت‌وگو از علی فرج زاده