نگاهی به آثار خطی قیروان/ بخش پایانی
حکایت مصحف‌های وقفی و طومارهای وارداتی قرآنی در تونس
کتابخانه قدیمی قیروان مجموعه‌ای کمیاب از مصحف‌های وقغی دست‌نویس و طومارهای پوستی را در خود جای داده که از مراکش و تونس وارد قیروان شده است.
به گزارش ایکنا به نقل از الفرقان، کتابخانه قدیمی شهر قیروان (شهری باستانی در تونس) شامل مجموعه‌ای کمیاب از مصحف‌های دست‌نویس است که بر روی طومارهای چرمی و پوستی نوشته شده است و به اوایل تاریخ اسلام باز می‌گردد. این مجموعه قبل از کشف مصحف‌ها و طومارهای مسجد جامع صنعا در یمن، تنها مرجع اصلی برای بررسی هنر کتابت در دوران اولیه اسلامی به شمار می‌رفت.
در بخش اول این گزارش به بررسی دو گروه از طومارهایی که در این کتابخانه قدیمی نگهداری می‌شود و قدمت و مشخصات آنها پرداختیم. در قسمت دوم و پایانی به تاریخ به وجود آمدن هر یک از این نسخ خطی بر اساس شواهد موجود اشاره‌ای خواهیم کرد.
بیشتر بخوانید:
تاریخ طومارهای گروه اول
مجموعه‌های اول تا سوم: بررسی مصحف‌های قیروانی نوشته شده بر روی پوست نشان می‌دهد که قدیمی‌ترین آنها، مصحفی است که فضل، کنیز ابو ایوب که حافظ و کاتب قرآن بود، در سال 295هـ/1008م در مسجد جامع قیروان وقف کرده است. اما شاید بتوانیم با توجه به مصحفی که خدیجه بنت الاغلب بن عبدالله(برادرزاده ابراهیم، مؤسس سلسله اغلبیان که در اواسط قرن سوم هجری می‌زیسته است) به مسجد قیروان وقف کرده بود، بگوییم که قدیمی‌ترین مصحف نیم قرن پیش از مصحف فضل بوده است.
پدیده وقف مصحف‌ها به میزان تبحر آفریقایی‌ها در شهرسازی و شکوفایی کشورهایشان و ثروتمند شدن مردم این کشورها رشد یافت؛ از مجموعه قیروان متوجه می‌شویم که این پدیده در نیمه دوم قرن چهارم هجری و نیمه اول قرن پنجم هجری قمری گسترش یافته و رشد کرده است و گرانبهاترین و باشکوه‌ترین مصحف‌های قیروان که به دست ما رسیده است، مصحف الحاضنه، مصحف المعز بن بادیس، مصحف ام العلو، خواهر المعز، مصحف ام ملال، عمه المعز و مصحفی که با طلای ناب کتابت شده، بوده است.
همچنین مصحفی که ابوبکر محمد کاتب به مسجد جامع شهر المنصوریه تونس در سال 446 هجری وقف کرده است، آخرین مصحف وقفی است که با این تاریخ همخوانی دارد.
طومار فضل کنیز ابو ایوب
بر اساس چارچوب کلی تاریخی آن دوره، تقریباً می‌توان مطمئن بود که صنعت صحافی و کتابت در ادامه قرن پنجم و تمام قرن ششم در قیروان به حالت تعلیق درآمده بود، زیرا مردم این شهر آن را ترک کردند، ساختمان‌های آن ویران شد، بازارها راکد بود، و نیازی به انتقال مصحف‌ها به مساجد این شهر از نقاط مختلف جهان وجود نداشت بلکه حتی بعضی از مساجد خالی شده بود و لازم بود که مصحف‌های موجود در این مساجد به مسجد جامع قیروان منتقل شده و در آنجا نگهداری شود.
از این رو می‌توان اطمینان داشت که تاریخ مصحف‌ها و طومارهای گروه اول قیروان به نیمه دوم قرن سوم تا نیمه اول قرن پنجم هجری (نیمه دوم قرن نهم تا نیمه اول قرن یازدهم میلادی) باز می‌گردد.
مجموعه چهارم: تعداد مجلدهای این مجموعه که با نخ تزئین شده، کم است و نمی‌توان نتیجه‌گیری ثابتی از آن داشت، اما کتابخانه قیروان دو نمونه را در خود نگهداری می‌کند که تاریخ اولین مصحف که به خط کوفی نوشته شده، به نیمه دوم قرن چهارم هجری باز می‌گردد و نسبت به مصحف فضل که پیش‌تر ذکر شد، از جهت تزئینات و علامت‌های وقف پیشرفته‌تر است، اما از نظر خط و علامت‌های اِعراب نزدیک به آن مصحف است. صحافی آن نیز یکی از زیباترین نمونه‌هایی است که در مجموعه قیروان یافت شده است.
تاریخ طومارهای گروه دوم
در این گروه تاریخ وقف مصحف‌ها که می‌توان با آن تاریخ قدمت آنها را به‌طور دقیق مشخص کرد، وجود ندارد و همه مصحف‌های این مجموعه از هنر مراکشی تأثیر گرفته‌اند و با مکتب قیروان متفاوت است. اما با توجه به چارچوب تاریخی این شهر به سختی می‌توان تعیین کرد که تاریخ این مجموعه مربوط به پیش از اواسط قرن هفتم هجری یعنی همزمان با بازسازی شهر قیروان و توجه خلفای حفصی به ترمیم آثار باستانی آن باشد. (حفصیان چهارمین حکومت اسلامی و سنی مذهب در تونس بودند).
جلد طومار خدیجه بنت الاغلب
به هرحال، محدود کردن تاریخ مجموعه طومارهای گروه دوم از اواسط قرن هفتم هجری(11 میلادی) تا قرن دهم هجری (15 میلادی) تصادفی به نظر نمی‌رسد. شایان ذکر است که ما دلایلی مبنی بر اینکه این طومارها در قیروان ساخته شده در دست نداریم و به احتمال زیاد این طومارها از تونس یا مراکش یا دیگر کشورهایی که در آن دوره زمانی مرکز ساخت طومار بودند، وارد قیروان شده است.
مجموعه طومارهای قیروانی آینه تمام‌نمای توسعه این شهر است که مراحل مختلف تاریخی آن را ترسیم می‌کند و تأکیدی بر این است که قیروان علاوه بر عمران، ادبیات و شعر، در زمینه هنر طومارنویسی نیز رشد یافته بود.
ترجمه از فرشته صدیقی
انتهای پیام
مطالب مرتبط
