نگاهی به آثار خطی قیروان/ بخش اول
طومارهای چرمی؛ مرجع اصلی هنر کتابت قرآن در تونس
کتابخانه قدیمی شهر قیروان شامل مجموعه‌ای کمیاب از مصحف‌های دست‌نویس است که بر روی طومارهای چرمی و پوستی نوشته شده است و به اوایل تاریخ اسلام باز می‌گردد.
به گزارش ایکنا به نقل از الفرقان، کتابخانه قدیمی شهر قیروان (شهری باستانی در تونس) شامل مجموعه‌ای کمیاب از مصحف‌های دست‌نویس است که بر روی طومارهای چرمی و پوستی نوشته شده است و به اوایل تاریخ اسلام باز می‌گردد. این مجموعه قبل از کشف مصحف‌ها و طومارهای مسجد جامع صنعا در یمن، تنها مرجع اصلی برای بررسی هنر کتابت در دوران اولیه اسلامی به شمار می‌رفت.
جورج مارسی (مستشرق فرانسوی) و لویی پوانسو(باستان شناس فرانسوی) تحقیقات گسترده‌ای را به نسخ خطی کتابخانه قیروان اختصاص دادند که امکان مستندسازی و شناسایی مهمترین ویژگی‌های هنری این نسخ خطی را فراهم کرد، اما تمرکز بر مطالعه آنها مستقل از مصحف‌های این کتابخانه بود.
بیشتر بخوانید:
همچنین بررسی سندها و متونی که در آن تاریخ منتشر نشده بود مانند گزارش‌های قدیمی از مصحف‌های قیروانی و تحقیق برخی نسخ خطی به ویژه کتاب «التیسیر فی صناعة التسفیر» اثر شیخ بکر بن ابراهیم الاشبیلی که امکان ثبت مراحل مختلف ساخت چرم و آشنایی با اصطلاحات هنری و لغوی مربوط به آن را فراهم می‌آورد.
ساخت چرم در آفریقا طی قرون دهم و یازدهم میلادی به شکوفایی رسید و زین‌های قیروانی مزین به نقره و ابریشم به کشورهای اروپایی صادر می‌شد. همچنین صنعت ساخت پوست رواج یافت و تمام مصحف‌ها و دفاتر آفریقایی‌ها از پوست ساخته شده بود.
اندلسی‌ها از مردم آفریقا روش ساخت وسایل کتابت را آموختند و آفریقا در آن زمان مرکز مهمی برای صنعت کتابت شده بود و کالاهای خود را به شرق و اندلس صادر می‌کرد. اسناد آن دوران نشان می‌دهند که تجار آفریقایی مواد اولیه لازم مانند زعفران برای دباغی چرم قرمز رنگ و آمونیاک برای سفید کردن چرم، همچنین ابریشم برای بافت پارچه را از کشورهای شرقی از جمله هند وارد می‌کردند. برخی از چرم‌های مرغوب نیز از یمن وارد می‌شد.
به دنبال آن، صنعت کتابت مصحف در آفریقا رشد کرد و کاتبان به این حرفه روی آوردند. احمد بن علی وراق، یکی از مشهورترین کاتبان بود که خود به تنهایی مصحفی را برای یکی از شاهزادگان آفریقایی کتابت و تذهیب و جلد کرد و در سند وقف آن نوشت: «این مصحف را علی بن احمد وراق در سال 410 هـ/ 1020م، کتابت، اعراب‌گذاری، تذهیب و جلد کرده است.»
طومارهای کهن قیروانی
مجموعه طومارهای قیروانی در اوایل قرن گذشته در اتاق کوچکی از مسجد جامع قیروان کشف شد و سپس در موزه باردو نگهداری می‌شد، تا اینکه بخش بزرگی از این موزه در سال 1985 به مرکز مطالعات تمدن و هنر اسلامی تبدیل شد. در حال حاضر نمونه‌هایی از آن در موزه ملی باردو، موزه رقاده و موزه موناستیر نگهداری می‌شود.
این مجموعه طومار به دو گروه تقسیم می‌شود:
گروه اول دارای قطعه‌های مستطیل شکل به طول 6 تا 27 سانتی‌متر و عرض 10.5 تا 38 سانتی‌متر است و معمولاً طول آنها دو سوم عرض‌شان است. این گروه شامل قدیمی‌ترین صحافی‌‌های قیروانی (از اواسط قرن سوم تا اواسط قرن پنجم هجری) است و اکثر آنها لوح‌هایی از چوب درخت زیتون است و به نظر می‌رسد که این لوح‌ها مختص مصحف‌ها باشد. اما در گزارش‌های موجود در سال 963 هجری آمده است که در برخی مواقع این لوح‌ها برای کتب فقهی و جامع الاحادیث استفاده می‌شده است.
جلد نسخ خطی به شکل صندوقی ساخته می‌شد که از سه جهت قفل می‌شد و جلد فوقانی غشای آن بود. گنجایش صندوق‌ها بین 44 تا 140 ورق بود و جزوه‌ها با نخ‌های ابریشمی رنگی به همدیگر متصل می‌شدند تا تبدیل به طومار شوند. این صندوق‌ها با قفل‌های کروی شکلی از آهن، برنج و به ندرت از نقره، بر روی ورق‌های نسخه خطی قفل می‌شدند.
تزئینات این دسته از طومار‌ها به صورت درهم آمیخته و دایره‌ای شکل دیده می‌شود. حاشیه‌ها اغلب از یک نوار بافته شده یا دایره یا مربع تشکیل شده است و چندین عنصر تزئینی زیبا در زمینه آن وجود دارد.
گروه دوم: تعداد طومارهای آن کمتر است و قدمت آن به دوره‌های تاریخی نسبتاً جدید برمی‌گردد. عرض آن بین 12 تا 22.4 سانتی‌متر و طول آن بین 15.4 تا 21 سانتی‌متر است و قفل آهنی بر روی آن قرار ندارد بلکه با میخ و نخ بسته شده است. سطح آن از یک تکه چرم ساخته شده است و دیگر مثل دسته قبلی بین دو جلد چوبی قرار ندارد بلکه با مقوای نمدی پوشانده شده است، همچنین آستر داخلی از چرم یا پارچه ساخته شده است و تزئینات آن با تراکم کمتر بوده و ساخت بهتری دارد.
قدمت طومارهای قیروان
این مجموعه بر اساس داده‌های فنی و ارجاعات تاریخی به پنج نمونه تقسیم شده که هر کدام به یک دوره تاریخی تعلق دارد.
1- نخستین مجموعه شامل 51 جلد نسخه خطی است که به قرن نهم میلادی باز می‌گردد و دارای قطعه‌های مستطیل شکل است. شیرازه جلد کتاب معمولاً با زنجیرها یا حلقه‌‌هایی تزئین شده است و در برخی موارد، از چهار، شش یا هشت رشته قیطان یا مربع‌های موازی همراه با حاشیه‌ای قاب مانند ساخته شده است. برخی از این قاب‌ها حاوی مربع‌هایی هستند و بیشتر آنها شامل قیطان‌ها، حلقه‌ها یا خطوطی است که از گل رز کوچک تشکیل شده‌اند. لبه کتاب معمولاً با خطوط عمودی تزئین شده است.
قدمت این مجموعه با توجه به صحافی آن، و اینکه در سال 270 هـ/ 883-884م در مسجد جامع دمشق وقف شده است، به قرن نهم میلادی می‌رسد.
2- مجموعه دوم شامل 18 جلد است که دارای قطعاتی به سبک ایتالیایی است، با این تفاوت که حاشیه‌های آن دارای قاب‌های متعدد و تزئینات متنوع‌تری است، به گونه‌ای که دایره‌های حکاکی شده، توخالی و برآمده متعددی در آن دیده می‌شود. قاب‌ها معمولاً دارای خطوطی از دایره‌ها یا مربع‌های نقطه‌چین روی پایه، یا قیطان یا گره و یا اشکالی شبیه گلابی هستند. قدمت این مجموعه بر اساس تاریخ وقف یکی از آنها که در ماه جمادی سال 378 هـ/ سپتامبر- اکتبر 988م بوده است، به قرن دهم میلادی باز می گردد.
3- مجموعه سوم یک مجموعه 45 جلدی است که اکثر آنها به سبک دیگر مجموعه‌ها است اما برخی از آنها به سبک فرانسوی است و از نظر تنوع تزئینات، غنا و تراکم آن و اینکه یک اثر هنری استادانه، متمایز است. زمینه تزئینات به شکل گلابی یا الماس‌های تو در تو و یا گره‌های به هم پیوسته است و برای نخستین‌بار نوشته‌ها داخل دایره‌ها قرار گرفته است. حاشیه این آثار با قاب‌هایی با اشکال مختلف که در زمینه نیز تکرار شده، تزئین شده است.
قدمت این مجموعه با توجه به خط مصحفی که در یکی از جلدهای این مجموعه است و با توجه به تزئینات آن که در قبور قیروانی تکرار شده است، به اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم میلادی باز می‌گردد.
4- مجموعه چهارم که هم عصر مجموعه سوم است، شامل 9 طومار است که مشخصه آن تزئینات ثابت با استفاده از نخ است که تراکم و تنوع کمتری نسبت به نمونه‌های قبلی دارد و محدود به قاب‌ها و برگ‌ها است.
5- در مجموعه پنجم که کمترین تعداد را داراست، تزئینات در قسمت جلو و گوشه‌ها متمرکز شده‌اند و به دلیل دقت در ساخت آنها متمایز می‌شوند. این مجموعه به قرن‌های دوازدهم و سیزدهم میلادی باز می‌گردد، زیرا شباهت زیادی به طومارهایی دارند که در مدرسه ابن یوسف در مراکش نگهداری می‌شوند. تاریخ یکی از طومارهای این مجموعه به ماه رجب 654هـ/ آگوست 1256م باز می‌گردد.
ادامه دارد ...
گزارش از فرشته صدیقی
انتهای پیاممطالب مرتبط
