نگاه الهیاتی و تبلیغی به تاریخ درست نیست

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین رسول جعفریان، استاد تاریخ حوزه علمیه، اول اسفند ماه در مراسم رونمایی از آثار جدید پژوهشکده سیره و تاریخ اهل بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه ما در دهه‌های اخیر، از تاریخ‌نویسی روایی قدیم به تاریخ‌نگاری انتقادی رو آورده‌ایم، گفت: اما اینکه در این مسیر چه قدر موفقیت داشته‌ایم و به همه لوازم آن معتقد بوده‌ایم یا نه نیاز به تأمل دارد و لازم است یک بازبینی در مرحله تاریخ‌نگاری انتقادی داشته باشیم.

وی به ذکر چند نکته در این باره پرداخت و افزود: اولین نکته بحث منابع است که ما در دوره قبل از منابع مکتوب استفاده کرده‌ایم و در آن هم دقیق نبوده‌ایم. اما در قرون اخیر، استفاده از منابع کهن را جدی‌تر گرفتیم و پیشرفت‌هایی در آن داشته‌ایم. این هم نتیجه تصحیح آثار قدیمی و چاپ آن‌ها بوده است. 

جعفریان با اشاره به بهره‌مندی از منابع غربی با بیان اینکه غربیان قریب سه قرن است که علاوه بر منابع از باستان‌شناسی و فیلولوژی یا همان زبان‌شناسی برای تحقیقات تاریخی استفاده می‌کنند، افزود: شرق‌شناسان، نقطه عزیمت‌شان فیلولوژی بوده است. این روش در میان ما بسیار ضعیف است. استفاده از سکه‌ها نیز در تاریخ‌نگاری ما کم بوده و البته در قرن اخیر تحت تأثیر تحقیقات تاریخی مدرن، تا حدی شروع شده است.

وی با بیان اینکه در تاریخ‌نگاری‌های ما اصولاً استفاده از این موارد، یعنی باستان‌شناسی، سکه‌شناسی، تحقیقات میدانی، کتیبه خوانی، و ... بسیار کم است و فقط گاهی از منابع دیگر که استفاده کرده‌اند نقل می‌کنیم، تصریح کرد: این در حالی است که الان چند دهه است که در پژوهش‌های غربی‌ها در حوزه تاریخ اسلام، از منابع دیگر از جمله باستان‌شناسی و کتیبه‌ها استفاده می‌شود. نکته دیگر این است که ما حتی عادت به استفاده از خطی‌ها برای تحقیقات تاریخی هم نداریم. ضمن اینکه کار تصحیح در میان گروهی از ما مانند قمی‌ها جدی است، اما در تحقیقات تاریخی از متون خطی استفاده نمی‌کنیم.

استاد تاریخ اسلام حوزه با بیان اینکه مثلاً وقتی کلبرگ روی ابن‌طاووس کار می‌کرد، همزمان از نسخ خطی و چاپی آثار ابن طاووس استفاده می‌کرد و به آن‌ها ارجاع می‌داد، اما دیده نشده است که از نسخ مختلف طبقات ابن سعد یا طبری استفاده کرده باشیم، در حالی که باید اطمینان داشته باشیم که اینها پر از غلط است.

جعفریان با تأکید بر لزوم دقیق‌کردن و به‌روز کردن روش تحقیق، یک اقدام مهم در تاریخ انتقادی، اظهار کرد: ما در این زمینه ضعف جدی داریم. ما روش تحقیق در الغدیر داشته‌ایم ولی به هر حال، روش‌های نقد امروزی، مبتنی بر تحقیقات و تجربیات با ارزشی است که مورخان بزرگ در طول چند هزار سال تاریخ‌نویسی آن را پرورانده‌اند و به خصوص در غرب خیلی جدی مورد توجه است. مسئله دیگر هم استفاده از نظریات معرفت‌شناسانه و همین طور نظریات اجتماعی و معرفتی جدید برای فهم بهتر تحولات است.

نیاز به فلسفه در گرایش‌های تاریخی

وی ادامه داد: در گرایش‌هایی مانند تاریخ اندیشه، به فلسفه نیاز داریم و چاره‌ای نداریم جز این که در این بخش دانشجویانمان را به شناخت مفاهیم فلسفی و اجتماعی مجهز کنیم. ما باید درس‌های تازه‌ا‌ی را به درس‌هایمان بیفزاییم به جز هوش مصنوعی، باید درس‌های تحلیل گفتمان، بحث‌های زبا‌نشناسی و اصول آن، بحث علوم شناختی و روانشناسی در تاریخ و مانند اینها را باید افزود. آشناشدن با اسناد تاریخی، کتیبه خوانی، یادگرفتن زبان‌های باستانی و بسیاری از نکات دیگر از دروسی است که باید با آن‌ها آشنا باشیم.

جعفریان با بیان اینکه ما دانش تاریخ اسلام و ایران را باید هم در عمق و هم سطح توسعه بدهیم که نداده‌ایم و روی یک خط مستقیم پیش می‌رویم، افزود: نویسندگانی که یک عمری در حوزه تاریخ تلاش کرده اند باید تجربیات پژوهشی خود را برای نشان دادن تاریخ درست برای دیگران عرضه کنند. مشکل اختلاف نقل‌ها را حل کنند و راه حلشان علمی و مقبول باشد. مشکل جایگزین‌شدن شایعات به جای تاریخ را در کتاب‌های منبع، تئوریزه کرده و روشن کنند. نقش ر یاضی و حساب احتمالات را در تحقیقات تاریخی جدی بگیرند. برداشت‌های غلط را از نوشته‌های تاریخی شرح دهند.

نگاه الهیاتی به تاریخ

وی با بیان اینکه منابع ما و کارهایی که الان انجام می‌دهیم در معرض این اتهام است که با نگاه رستگارانه و در واقع الهیاتی انجام می‌شود، گفت: اغلب همه چیز زیر سایه نگاه پیروزمندانه و دربست‌انگارانه و نگاه مقدس به تحولات پیش می‌رود. عبارت پاتریشی کرون «روایت مقدس» است یعنی ما با گزینشی طراحی‌شده از قبل سراغ مطالعه تاریخ می‌رویم. 

استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه ما باید اشتباهات شایع در تاریخ اسلام و ایران را با کار علمی، خواندن اسناد و یافتن شواهد تازه و نیز روش‌های تحقیق بهتر، از ذهن‌ها بزداییم، اضافه کرد: یک اتهامی که وجود دارد نگاه رستگارانه و در واقع الهیاتی در مطالعه تاریخ است؛ ما شاید نتوانیم به صورت کلی از این مسئله فارغ شویم ولی تا جای ممکن باید برای این فکری بکنیم. 

استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه یکی از خطراتی که نوشته‌های مذهبی و تاریخی را تهدید می‌کند تحلیل‌های عمومی و آبکی است، تصریح کرد: بافتن و گفتن جملات مهمل اما طولانی، طبل تو خالی است اما صدا می‌کند؛ ما نصوص تاریخی را مثل یک گلی تصور می‌کنیم که به هر قالبی می‌شود زد در حالی که نصوص تاریخ بازیچه ما نیستند که هر کاری خواستیم با آن بتوانیم بکنیم و هر نصی، طاقت خاصی دارد. اغلب این نوشته‌ها تاریخ‌سازی خاصی است که آینده روی آن‌ها به عنوان اندیشه‌های جاری در زمانه ما حساب باز می‌کند.

تفاوت میان تبلیغات و تحقیقات

جعفریان با بیان اینکه ما در مواردی فرق بین تبلیغات و تحقیقات را نمی‌دانیم، گفت: بین این دو فرق وجود دارد که یکی ربطی به علم ندارد و کاربرد شبه علم دارد. بسیاری از اوقات جملات ما در این کتاب‌ها توضیحات واضحات است مانند اینکه یک دایره گرد است و یا متوازی الاضلاع چهار ضلع دارد یا همه مجردات بدون جسم هستند؛ این گزاره‌ها همیشه ثابت هستند و نیازی به اثبات از طریق تجربه هم ندارند.

استاد حوزه و دانشگاته با بیان اینکه ما در صد سال اخیر نوعی تاریخ‌نگاری ایدئولوژیکی داریم، اضافه کرد: یعنی دنبال اسلام سیاسی و انقلابی و از این دست مقولات هستیم که محصول نوشته‌های کسانی چون ابوالعلا مودودی و سیدقطب و سیدجمال و عبده .. است؛ تاریخ یکی از محورهایی است که مورد استفاده این جریان قرار گرفته و این نگاه در آن وارد شده است و متون انقلابی از آن بیرون می‌آید که مرحوم شریعتی یکی از این نمونه‌‍‌ها است. 

وی تأکید کرد: ما در یک دوره طولانی علی ابن ابیطالب(ع) را اینطور معرفی کردیم؛ نه تنها ما، مصری‌ها هم هنوز این امر را دارند و این مسئله ما را از تحقیقات تاریخی علمی دور می‌کند. 

وی افزود: ما باید جلسات نقد و بررسی آنچه بر ما در این رشته علمی گذشته، داشته باشیم؛ از نخستین مقالاتی که در مجلات قدیم نوشته می‌شد تا بعدها آنچه در مکتب اسلام و مکتب تشیع بود و بعد از انقلاب تا امروز. خود اینها موضوعات مهمی برای تحقیق است و به ما کمک می‌کند که مسیر درستی را طی کنیم.