دانشنامه‌های قرآنی و اسلامی محیط زیست کارآمدی لازم را نداشته‌اند

به گزارش ایکنا، مالک شجاعی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، هفتم اسفند ماه در همایش بین‌المللی محیط زیست، فرهنگ و تمدن اسلامی که از سوی انجمن ایرانی مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی برگزار شد، با اشاره به کتابی از سیدحسین نصر(دین و طبیعت) در این باره، گفت: با اینکه 30 سال از انتشار این اثر گذشته است، باز مهم‌ترین کتاب در حوزه الهیات بحران از منظر اندیشه دینی است لذا رویکرد انتقادی به این کتاب به معنای مهم‌بودن آن است نه اینکه نقد با هدف طرد گفتمانی صورت بگیرد.

وی افزود: اکو، فیلسوف معاصر که به خاطر نشانه‌شناسی و رمان‌نویسی مشهور است و تعلق خاطر به توماس آکوئیناس دارد، می‌گوید امروز، بحران، فروش خوبی دارد و همه در مورد بحران محیط زیست و معنیوت و جمعیت و فرهنگ و اقتصاد و ... سخن می‌گویند؛ در درس دین و فرهنگ ما بیش از 20 تعبیر در مورد بحران اعم از بحران عقلانیت و سینما، معنویت و مفاهیم و رفاه، وکالت و ... احصاء کردیم. 

شجاعی با بیان اینکه محوریت بحران در اندیشه انسان معاصر جای جدی دارد، به طرح این پرسش پرداخت که آیا بحران‌اندیشی فقط مخصوص انسان معاصر است یا در گذشته هم وجود داشته است؟ افزود: خاستگاه بحران اروپامحور است و متأسفانه مطالعات اسلامی ما هم اروپامحور است؛ مطالعات سنت ایرانی هم اروپامحور است و بنده از این افق سخن می‌گویم که اصلاً مطلوب ما نیست ولی چه کنیم که فعلاً در مقام شاگردی هستیم. 

عضو پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با بیان اینکه سیر بحران‌اندیشی از دوره یونان باستان بوده است لذا خاص معاصر نیست ولی این بحران حاد شده است، اضافه کرد: به همین دلیل در دوره معاصر شاهد تزاید و تقاطع بحران‌ها در جهان هستیم؛ امروز صرفاً با یک بحران تک در دنیا مواجه نیستیم که با تغییر نگاه و گفتاردرمانی و مواعظ پست‌مدرن آن را حل کنیم؛ اگر حافظ و سعدی و همه گنجینه‌های حکمی و فلسفی و متون مقدس را هم به کار بگیریم شاید نتوان موفق شد. 

وی افزود: همه سنن دینی و ادیان شرقی و غربی نگاه مهربانانه و انسانی به هستی و آب و خاک دارند ولی آیا انسان معاصر بحرانش با این نگاه حل می‌شود؟ انسان‌محوری و علم‌زدگی محور فرهنگ معاصر است و خود انسان با انتخاب خود به اینجا رسیده است و نام آن را عقلانیت مدرن می‌داند. همین عقلانیت مدرن به ما آموخته است در مورد بحران و الهیات محیط زیست سخن بگوییم. از مشکلات ادیان امروز این است که مواعظ آنان خطابه‌گونه و نصیحت‌آموز است.

شجاعی افزود: در تمدن اسلامی معاصر سه کتاب شاخص در باب الهیات بحران محیط زیست نوشته شده است؛ این به معنای آن نیست که 356 کتاب و مقاله را در این باره ندیده‌‌ام بلکه این آثار در بین آن‌ها شاخص است؛ یکی اثر سیدحسین نصر و دیگری اثر آیت‌الله محقق داماد است؛ میزان استناداتی که دکتر نصر به سرچمشه‌های سنت‌گرایی در غرب می‌دهند، بیشتر از استنادات به منابع اسلامی است. 

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: کتاب دیگر، مفاتیح‌الحیات استاد علامه جوادی آملی، تحولی جدی است که ما از مفتاح‌الجنان علامه مجلسی به این کتاب رسیده‌ایم؛ فصل پایانی این کتاب الهیات محیط زیست از نگاه روایی است و حتی اندیشه صدرایی هم در آن حضور ندارد و الهیات محیط زیست آیت‌الله محقق داماد هم پیشرفت چندانی نسبت به کتاب دین و نظم طبیعت نصر نداشته است گرچه نقاط قوت خوبی دارد و ما نقدی هم بر آن نوشته و برای نویسنده فرستادیم؛ ایشان به سنت سینوی و صدرایی اشاره دارد ولی سنت سینوی و صدرایی با نگاه معاصر در آن مغفول است.

وی تأکید کرد: محیط زیست را باید فراتر از درخت و طبیعت و دشت ببینیم بلکه زیست‌جهان به مناسبت قدرت معرفت در سطح کلان برمی‌گردد که خود آن در قالب نظم گفتمانی در چارچوب فرهنگ و الهیات و سیاست تولید می‌شود.

دانشنامه‌های قرآنی و اسلامی محیط زیست کارآمدی لازم را نداشته‌اند

همچنین مرتضی سلمان‌نژاد، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) در سخنانی با موضوع «رویکرد دانشنامه‌ای به مسائل محیط زیست با تکیه بر نصوص و منابع طبیعی» با بیان اینکه باید از ظرفیت فرهنگی اسلامی برای رفع بحران‌های زیست محیطی بهره ببریم، افزود: دانشنامه رسانه‌ای برای انتقال دانایی به جامعه است و عملاً امروزه نهادی آموزشی مستمر در عرض نهادهای دیگر هستند.

سلمان‌نژاد با اشاره به دانشنامه‌های قرآنی و تأثیر آن بر حل مسائل و افزایش آگاهی به مردم، گفت: یکی از دانشنامه‌ها دانشنامه قرآنی محیط زیست طبیعی است که به کوشش پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در دو جلد در سال 1400 چاپ شده است. این دانشنامه از مقالات منتشره توسط پژوهشگاه تألیف شده است؛ اضافه طبیعی بر این عنوان برای تفکیک با مصنوعات بشری است. بنده صفحه به صفحه این کار را مطالعه کردم و منابع آن را  ملاحظه کردم؛ منطق انتخاب مداخل و حجم مقالات و رویکردهای آن تابع گزارش آیات و میزان بازتاب آن در منابع تفسیری است. 

عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) افزود: در مقدمه بیان شده است که نباید انتظار داشت دانشنامه به همه ابعاد زیست محیطی بپردازد و به این دلیل وارد چالش‌های فقهی حوزه محیط زیست هم نشده است؛ محصولات ما در حوزه دانشنامه قرآنی متولیان امور محیط زیست در کشور نیستند؛ اینها قطعاً مفید هستند و مخاطبانی دارد ولی قرار نیست به مسائل به صورت جدی و جزئی بپردازد و راه حل هم ارائه دهد و به همه آیات هم نپرداخته است.

وی افزود: دانشنامه دیگر پرداختن به کشاورزی و محیط زیست از منظر آموزه‌های اسلامی است؛ این دانشنامه در سال 1390 در قالب اولین جلد منتشر شد و از آن به بعد دیگر جلد دیگری بیرون نیامده است؛ این دانشنامه از سوی المصطفی و با حمایت وزارت جهاد کشاورزی تألیف شده است؛ این دانشنامه با رویکرد فقهی نوشته شده است. مداخل این دانشنامه مفصل و منابع آن هم همینطور ولی امتداد  اجتماعی ندارد و لازم است حداقل 10 تا 12 جلد شود.

وی افزود: به شکل قابل توجه وارد منابع طبیعی شده است و 25 مدخل به معرفی گیاهان و درختان و ... پرداخته است که حداقل چند دانشنامه مجزا برای این مسائل قبلاً نوشته شده بوده است و این دانشنامه صرفاً اقتباس کرده است و امتدادی برای حل مسائل ندارد و وقتی داده‌ها را مقایسه کنیم مطالب تقریباً و عیناً مانند همدیگر هستند.  

نقش طراحی فضای آموزشی در امنیت روانی کودکان

در ادامه ریحانه‌سادات طباطبایی، عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت در سخنانی با موضوع الزامات محیط زیستی طراحی فضاهای آموزشی کودکان از منظر اسلام، گفت: در دیدگاه اسلامی، محیط زیست آیه‌ای از آیات الهی در کنار کاربردهای دیگر و نشانه قدرت و حکمت الهی است لذا پرداختن به نحوه طراحی فضاهای آموزشی و مدارس بسیار مهم است. 

وی افزود: محیط زیست تأثیر مستقیم بر سلامت جسمی و روانی افراد دارد؛ در اسلام حفظ محیط زیست و استفاده  درست وظیفه دینی و اخلاقی است و فضاهای سبز و طبیعی در ادراک کودک و تأمین و رشد خلاقیت او نقش بسزا دارد زیرا کودک طبیعت دوست است.  دسترسی کودکان به فضاهای سبز باعث افزایش حس امنیت و آرامش در وجود آنان می‌شود که در اسلام بر محیط امن برای فرزندان تأکید شده است تا شعور و احساسات خوب و انگیزه یادگیری در کودک افزایش یابد. 

عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت بیان کرد: در فضاهای شهری، کودکان امنیت لازم را ندارند و از طرف جامعه و والدین حضور آنان محدود می‌شود لذا وقتی فضای آموزشی برای کودک تعریف می‌کنیم، حیاط مدرسه بهترین محیط امن برای کودک است تا بتواند نیازهای روحی و روانی و جسمی خود را برطرف کند. برگزاری کلاس‌های آزاد در چنین فضاهایی به دانش‌آموز کمک می‌کند. یا اگر بتوانیم در فضاهای آموزشی عناصر طبیعی مانند گیاه و گل و نور و آب و ... را دخیل کنیم، زمینه‌ساز تأمین امنیت برای کودک خواهد شد. 

طباطبایی با بیان اینکه در فرهنگ ایرانی هم طبیعت همیشه مورد احترام بوده است، گفت: باغ‌های ایرانی همیشه نماد بهشت و هنر ایرانی بوده است؛ همچنین الگوی معماری مدارس سنتی حاکی از استمرار فضای تعلیم و تربیت در محیط باز است. در مدارس سایر کشورها به این فضاها توجه ویژه می‌شود و برپایه سند چشم‌انداز 1404 طراحی محیط زیست باید برخوردار از انرژی پاک و فضای جذاب باشد. براساس سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، هدف، تربیت دانش‌آموزانی است که بتواند با تفریح سالم و ورزش در فضای آموزشی حضور داشته باشند.