دین را نباید با دین‌داران سنجید

به گزارش خبرنگار ایکنا، آئین رونمایی از کتاب «نگاهی دوباره به دین و دین‌داری» نوشته خسرو باقری،‌ عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران، امروز دوشنبه، ۱۳ اسفندماه در دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران برگزار شد.

خسرو باقری، نویسنده کتاب «نگاهی دوباره به دین و دین‌داری» در این مراسم بیان کرد: وقتی از زاویه دانشگاه علوم تربیتی به موضوع دین نگاه کنیم می‌بینیم که نسل جدید نسبت به دین اقبالی ندارند و باید دید که چرا تربیت دینی دچار مشکل شده است. وقتی کسی به دین اقبال نمی‌کند یعنی تصویری که از دین دریافت می‌کند انگیزاننده نیست و همین موضوع موجب شد تا کتاب «نگاهی دوباره به دین و دین‌داری» نوشته شود.

وی ادامه داد: محورهای این کتاب به این ترتیب است که به ضرورت دین‌ورزی، نقش و کارکرد ویژه دین، چالش‌های مربوط به رابطه عقل و دین، رابطه دین و اخلاق، رابطه دین و دیداران، رابطه خدا و جهان، چالش‌های مربوط به پیامبر اسلام(ص)، چالش‌های مربوط به جهان پس از مرگ، امامت، اسلام و کفر، مردم و علمای دین، مناسک دینی، رابطه دین و امور اجتماعی و رابطه دین اسلام و فرهنگ زندگی مسلمانان می‌پردازد. 

عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران افزود: همیشه سه انگیزه برای دین‌داری وجود داشته است که عبارت است از ترس‌ها، رنج‌ها و نادانی. دین برای انسان‌ها به نحوی آرامش بخش بوده است و سؤالات او را پاسخ می‌دهد. علم و تکنولوژی نمی‌تواند سؤالات برون جهانی را پاسخ دهد و دین آمده است تا به موضوعات این دست بپردازد. مصداق‌های ترس‌ها، رنج‌ها و جهل‌های امروز تغییر کرده است اما علم و تکنولوژی نمی‌تواند به همه ترس‌ها و رنج‌ها و نادانی‌ها پاسخ دهد بلکه فلسفه و ادیان است که باید پاسخگو باشند؛ بنابراین ضرورتی که در گذشته دین وجود داشته هنوز هم ادامه دارد فقط مصادیق تغییر پیدا کرده است یعنی مصادیق عوض می‌شود اما مسئله هنوز وجود دارد.

چهار پاسخ‌ به رنج‌ها

وی با بیان اینکه همیشه در مقابل رنج‌ها پاسخ‌هایی وجود دارد گفت: برخی با خودکشی، برخی با تخدیر و برخی با پذیرش رنج‌ها به رنج‌های خود پاسخ می‌دهند مثل برخی از ادیان شرقی که می‌گویند زندگی را باید همینگونه پذیرفت اما راه چهارم که برخی از ادیان و فلسفه‌ها آن را اتخاذ می‌کنند این است که می‌خواهند به رنج‌ها معنا دهند و اینگونه مطرح می‌کنند که رنج‌ها دستاویزی برای رشد و تحول انسان است. زندگی را مثل یک مسابقه تعریف می‌کنند و بازتعریفی از زندگی ارائه می‌دهد؛ دین اسلام هم بر این موضوع توجه دارد که زندگی دنیا را مانند یک آزمون می‌بیند که در آن مشکلاتی وجود دارد. می‌توان دریافت که راه‌حل چهارم از سه راه‌حل پیشین قوت بیشتری دارد. 

باقری ادامه داد:‌ داستان امروز غزه نمونه‌ مصداقی از معنا بخشی به رنج‌ها است که تعجب همگان را برانگیخته‌ که چطور امید به زندگی دارند و در چنین شرایطی سفره افطار پهن کردند. آنها می‌گویند که ما به خاطر خدا مقاومت می‌کنیم و اجر خود را خواهیم گرفت؛ یعنی یک امیدی به آینده دارند و این رنج‌ها را یک مسیر تمرینی برای پرورش خود می‌‌دانند. قرآن هم مقاومت انسان را در دنیا و در برابر مشکلات یک خط مشی تربیتی لحاظ می‌کند در نتیجه می‌توان دریافت که ضرورت دین‌ورزی در امروز جامعه ما وجود دارد چون دین می‌خواهد در قبال ترس‌ها، رنج‌ها و نادانی‌ها مدلی را به انسان پیشنهاد کند و این مدل در کنار رقبا توانمندی بسیاری از خود نشان داده است.  

چهار وجه معنای زندگی 

وی تصریح کرد: در مسئله معنای زندگی در این کتاب اشاره شده است که در پردازش دینی یک معجونی درست می‌شود که چهار وجه می‌توان برای معنا قائل شد؛ امر ذهنی و عینی، هدف‌های نزدیک مانند روزمرگی و هدف‌های دور یا افق دید و بلند نگری. معنا باید ترکیب بین جنبه ذهنی و جنبه عینی باشد و اوضاع و احوال فرد با امر ذهنی او متناسب باشد وگرنه معنا به خیال‌پردازی تعبیر می‌شود. انسان بخشی از معنای زندگی را از کارهای روزمره به دست می‌آورد و وقتی به سنین بالای پنجاه سال می‌رسد به افق زندگی خود نگاه می‌کند که کجا بوده است و به کجا رسیده است. 

این استاد دانشگاه ادامه داد: در دین اسلام و بسیاری از ادیان دیگر اینگونه است که چهار مؤلفه‌ای که درباره معنا اشاره شد را با هم درگیر می‌کند یعنی به جنبه‌های ذهنی و عینی، هدف‌های روزمرگی و افق دید توجه دارد و اینگونه انسان می‌تواند احساس معنا داشته باشد. پس هر انسانی باید بین این چهار افق رابطه‌ای برقرار کند تا دچار پوچی نشد. دین اختصاصاتی درون خود را دارد و آن حس عجیب ارتباط با یک امر قدسی است که خاص دین است و در فلسفه‌های غیر دینی چنین عنصری وجود ندارد. 

وی اظهار کرد: در این کتاب به موضوعاتی که معضلات امروزی است پرداخته شده؛ مثل رابطه عقل و دین که امروزه با پیشرفت عقلگرایی، چالش‌هایی در این زمینه به وجود آمده است و برخی برای فرار از پاسخگویی بیان می‌کنند که باید تعبد داشت و از موضوعات عقلانی پرهیز کرد در صورتی که مواجهه قرآن استدلالی است و بر عقل تأکید دارد. در قسمت احکام دینی تعداد خیلی اندکی از موارد پیدا می‌شود که توضیحی برای آنها وجود ندارد و سؤالی که پیش می‌آید این است که آیا این تکلیف‌ها واقعاً بی‌منطق هستند یا در پس آنها منطق وجود دارد؟ 

تقدس دادن به دین‌داران؛ یکی از آفت‌های دین

این استاد دانشگاه تهران درباره رابطه دین و دین‌داران گفت: آیا ما دین خود را از دین‌داران می‌گیریم یا خیر؟ پاسخ این سؤال مثبت است و ما دین خود را از دین‌داران می‌گیریم اما آیا دین می‌تواند مستقل از دین‌داران باشد یا خیر؟‌ و سؤال دیگر اینکه باید دین را با دین‌داران سنجید یا دین‌داران را با دین؟ این روزها برای تخریب دین، دین را با دین‌داران می‌سنجند در صورتی که متن دین، قرآن است که موجودیت دارد و دین‌داران با تفسیر و برداشت خود از آیات قرآن به وجود آمدند. ما باید تفاسیر را به متن ارائه دهیم و با آن مقایسه کنیم. باید بین دین و دین‌داران فاصله گذاشت و هرکدام را مجزا نگریست بلکه باید دین‌داران را با دین سنجید. همگی باید تابع حق باشیم. تقدس دادن به دین‌داران یکی از آفت‌های دین است و باید از دین محافظت کرد.

دیدگاه تعبدی از دین؛ عامل دین‌گریزی 

باقری با بیان اینکه باید از تعبد تعریف دیگری ارائه کنیم گفت: باید تعبد در متن تعقل داشته باشیم؛ وقتی انسان دلایل را به صورت عقلانی دریافت کند مسائل را خواهد پذیرفت. یکی از ارائه‌های غلطی که از دین داشتیم این بوده است که تعبد و تعقل را مقابل هم گذاشتیم و گفتیم سؤال نباید پرسید و باید فقط بپذیری؛ بیان تعبدی و بی‌چون و چرا از دین سبب دین‌گریزی بوده و خواهد بود.

وی افزود: یکی دیگر از اشکالات ما در معرفی دین این بوده است که دامنه کارکرد دین را خوب ترسیم نمی‌کنیم؛ این دو لغزش به وجود می‌آورد که یکی آن است که می‌گوییم دین همه کاره است و همه کار می‌کند یعنی یک ارائه‌ای از دین که کارکردهای آن کامل و تام است و هر مشکلی را جواب می‌دهد یعنی هیچ سؤالی نخواهید داشت مگر اینکه جواب آن را در دین پیدا کنید در صورتی که دین اصلاً چنین ادعایی نکرده است و نمی‌‌توانیم برای آن مستنداتی پیدا کنیم. در جامعه امروز ما که قرائت رایجی وجود دارد این است که گفته می‌شود دین اسلام آخرین دین است پس همه‌چیز را باید بگوید که این مغالطه است و بین خاتمیت و جامعیت باید تفاوت قائل شد و برای این قرائت از دین نمی‌توان پشتوانه عقلی و نقلی پیدا کرد. 

باقری اظهار کرد: اگر کسی ادعا دارد که می‌توان برای همه مشکلات از دین پاسخ گرفت، این کار را ارائه کند و پاسخ‌های خود را به مشکلاتی که کم هم نیستند ارائه دهد اما این اتفاق نمی‌افتد چون پاسخی ندارد یا می‌گویند هست و وقتی امام زمان(عج) بیاید پاسخ مشکلات را می‌دهد در صورتی که اینگونه سرکار گذاشتن انسان‌ها است مگر خدا مردم‌آزاری می‌‌کند؟ خداوند برای موضوعاتی که مهم است توضیحات جزئی ارائه داده است اما برای مشکلات بنیان‌کن بشر راه‌حل وجود داشته باشد اما ارائه ندهد تا امام زمان بیاید پاسخ‌ را پیدا کند عاقلانه نیست.

دائره‌المعارف نبودن دین

وی تأکید کرد: معرفی دین به عنوان دائره‌المعارف که همه‌چیز در آن وجود دارد غلط است و از جمله چیزهایی است که انسان‌ها را از دین گریزان می‌کند؛ زیرا موضوعات را می‌خواهد اما نمی‌یابد. کارکرد دین فقط اخلاق و آخرت‌گرایی نیست و زندگی دنیایی انسان دین‌دار به گونه‌ای است که تحولاتی پیدا می‌کند. در دین چیزهایی وجود دارد که به زندگی دنیایی ما طعنه می‌زند و با آن تبادل و تداخل دارد اما به گونه‌ای هم نیست که بگوید من نسخه کاملی می‌دهم که همه زندگی شما را شامل شود. دین نه دائره‌المعارف است که بخواهد همه چیز را بدهد و نه سکولاریسم است که زندگی را رها کرده باشد و فقط به آخرت بپردازد. بحث دنیا و آخرت در دیدگاه دینی یک موضوع میانه است که تا حدود به هر کدام پرداخته شده است. 

عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه دین هم خادم و هم مخدوم انسان است گفت: دین می‌خواهد به انسان کمک کند و حیات‌بخش باشد. دین شبیه محیط‌زیست است؛ محیط‌زیست برای این است که ما زندگی کنیم‌ اما اگر محیط‌زیست را خراب کنیم و به آن بی‌توجه باشیم خودمان هم از بین خواهیم رفت. ما خود را در خدمت محیط‌زیست قرار می‌دهیم و از آن نگه‌داری می‌‌کنیم و آن را آلوده نمی‌کنیم تا محیط‌زیست هم در خدمت ما باشد. دین در درجه اول برای این است که انسان را به یک حیات خوب و زیبا برساند. 

ارائه مشکل‌دار از دین علت اعراض نسل جدید از دین

باقری با اشاره به اعراض نسل جدید از دین گفت:‌ ما وقتی در نسل جدید اعراض از دین می‌بینیم باید این احتمال را بدهیم که ارائه دین مشکل دارد. حضرت امیر(ع) می‌فرماید «اگر پوستین اسلام را وارونه به تن کنید مردم‌گریزان خواهند شد.» نباید پوستین اسلام را وارونه در تن کرد. چیزی که زیبا و جذاب نباشد هیچ انسانی آن را قبول نمی‌کند. آدم در انتخاب‌های خود گزینه موجه را انتخاب می‌کند.