چهار روش تربیتی مبتنی بر نهج‌البلاغه

گزارش ایکنا، انجمن علمی علوم قرآن و حدیث دانشگاه حکیم سبزواری با همکاری انجمن‌های علمی دانشگاه علامه طباطبایی و دانشگاه علوم قرآن شهرستان سبزوار و کانون قرآن و عترت دانشگاه حضرت معصومه‌(س)، برنامه «شب‌های معرفت» را با سخنرانی اساتید مختلف برگزار می‌کند.

 

احمد ربانی خواه،‌ عضو هیئت‌علمی دانشگاه پیام نور سبزوار شامگاه شنبه، 25 اسفند در سخنرانی با موضوع «تربیت در نهج‌البلاغه» گفت: تنها کتابی که بعد از قرآن بیشترین نسخه‌های خطی را دارد و بیشترین کتاب‌ها درباره آن نوشته شده است و بیشترین شرح‌ها، توضیحات و تک‌نگاری‌ها درباره آن انجام شده است کتاب شریف نهج‌البلاغه است.

 

وی ادامه داد: هندسه موضوعی تربیت در پنج بخش قابل بررسی است؛ جایگاه، شناخت موانع و مقتضیات، مبانی و اصول تربیت و روش‌ها که هرکدام از این مؤلفه‌ها در نهج‌البلاغه به صورت کامل و مبسوط توضیح داده شده و به آن پرداخته شده است. همه سامانی و نابسامانی امور به تربیت بازمی‌گردد و تربیت یک ستون فقرات برای جامعه است که اگر نباشد جامعه نمی‌تواند راست قامت و استوار بایستد و به وظایف خود جامه عمل بپوشد و اهداف و نیات را پی بگیرد. تربیت شخصیت وجودی و جایگاه اجتماعی و تعاملات درون گروهی ما را سامان می‌دهد. 

ربانی خواه اضافه کرد: حضرت علی(ع) بیشتر از آنکه دغدغه مباحث خاص کلامی داشته باشند دغدغه تربیت نوع انسان را دارند برای نمونه در جنگ صفین، امام(ع) تلاش می‌کند تا اصلاح رفتار سربازان در میدان جنگ را به منصه ظهور برساند و به تربیت اخلاق شهروندی و مدیریت اجتماعی و تربیت اجتماعی افراد بپردازد. خطبه ۲۱۶ نهج‌البلاغه در میانه جنگ صفین ایراد شده است و بخش‌هایی از آن نگاهی کاملاً تربیتی دارد. ما در این خطبه می‌بینیم که امام(ع) چگونه به تربیت می‌اندیشند. 

وی در رابطه با روش‌های تربیت بیان کرد: تنوع و تفاوت انسان‌ها می‌طلبد تا روش‌های تربیتی متعددی داشته باشیم. ما چندین روش برای تربیت داریم که عبارت است از روش محبت، عبرت‌گیری، نصیحت، الگوگیری، توبه و استغفار، ابتلا و امتحان الهی، تذکر، تشویق، تنبیه و... که در این گفتار به چهار روش تربیتی یعنی محبت، عبرت‌گیری، الگوگیری، تشویق و تنبیه می‌پردازیم.

 

عضو هیئت‌ علمی دانشگاه پیام نور سبزوار تصریح کرد: مفیدترین روش‌های تربیتی اگر با درون مایه‌ای از محبت و شفقت نباشد نتیجه‌ای نمی‌دهد؛ زیرا انسان تشنه محبت است. خداوند در سوره آل‌عمران به پیامبر(ص) می‌فرماید حالا که رحمت الهی شامل حالت شده و مردم به سوی دینی که تو پیامبر آن هستی متمایل می‌شوند و ندای توحید را لبیک می‌گویند؛ تو هم به آنها آرامش دادی و صبوری کردی و اگر می‌خواستی سخت‌دل باشی همه از اطراف تو پراکنده می‌شدند؛ حالا که مردم گرداگرد تو هستند از لغزش‌های احتمالی آنها درگذر و برای غفران الهی آنها دعا کن. خود این موضوع یک نکته تربیتی است که برای کسی که در حق شما اجحافی کرده است نه تنها باید چشم‌پوشی کنیم بلکه در حق او دعا هم بکنیم. 

وی ادامه داد: از قرآن کریم می‌توان فهمید که ستون‌های دین الهی در دوستی حق استوار شده است؛ یعنی دوستی با خداوند است که می‌تواند تربیت حقیقی را در جامعه جلوه‌گر کند. وجود هستی بر پایه رحمت و محبت بنا شده است و استواری روش محبت در تربیت اشاره به همین حقیقت وجودی است که کل آفرینش در رحمت خداوند است. پیامبر اکرم(ص) جلوه تام و تمام محبت الهی است و خود آن حضرت با همین روش جامعه زمان خود را تربیت کرد گواه آن آیه «وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ» است؛ یعنی در پیامبر(ص) جزو رحمت و شفقت نسبت به بندگان چیزی نمی‌بینیم. محبت سرمنشأ تربیت نفوس و زمینه نرم شدن دل‌های سخت است. 

 

ربانی خواه افزود: فرعون نماد غرور در قرآن است و خداوند به موسی(ع) دستور می‌دهد که به سوی او برو و با نرم‌خویی با او صحبت کن؛ یعنی حتی در مقابل فردی مانند فرعون نیز باید با روش محبت‌آمیز متذکر شد تا قلب او نرم‌خو و مطیع شود. ما از این آیات متوجه می‌شویم که سخن نرم و محبت‌آمیز اولویت تبلیغ است. روش محبت در تربیت کارسازترین روش است شیوه تربیت خردمندانه شیوه مبتنی بر محبت است. 

 

وی درباره عبرت‌گیری، دومین روش تربیتی اظهار کرد: عبرت‌گیری به معنای پند گرفتن است. عبرت گذر محسوس به معقول یا از ظاهر به باطن رسیدن است و اینکه از ذات به معنایی برسیم. عبرت راهی به سوی بصیرت است که به ما فهم و ادراک می‌دهند و منجر به آگاهی و دانش می‌شود. آگاهی و دانش ابتدای راه شناخت است. در قرآن نیز به عبرت اشاره شده است «فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَار»؛ امام علی(ع) در نامه ۴۹ نهج‌البلاغه تأکید می‌کنند اگر به آنچه که گذشته با نگاه عبرت‌بینی بنگری نسبت به آنچه که از این به بعد خواهد رفت حواس خود را جمع می‌کنی و خود را حفظ می‌کنی تا دیگر دچار مصائب و مشکلات نشوی. خداوند در قرآن نیز می‌فرماید قصه‌های قرآنی فقط برای داستان گفتن نیست بلکه برای عبرت آیندگان بیان شده است‌. 

 

ربانی خواه اضافه کرد: امام علی(ع) در خطبه ۱۸۲ به این موضوع اشاره می‌کند که همه روزگاران گذشته برای شما مایه عبرت است. امام در نامه 23 بعد از ضربت خوردن می‌فرماید من تا دیروز همراه شما بودم و امروز یک آینه تمام نمایی در مقابل شما هستم تا پند بگیرید.

وی درباره روش الگوگیری بیان کرد: نهج‌البلاغه یک نمونه ملموس روش الگوگیری است. خطبه‌های نهج‌البلاغه صرفاً به علت ایراد خطبه بیان نشده است بلکه امام با تک‌تک این گزاره‌ها زندگی کردند. فرصت ۴ سال و ۸ ماهه حکومت علوی ترجمان عملی گزاره‌های موجود در نهج‌البلاغه است؛ بنابراین نهج‌البلاغه تفاوت معناداری با سایر منابع حدیثی ما دارد. بهترین الگو، الگویی است که نمونه تام و تمام ملاک‌های انسانی در اوج یا انسان کامل باشد که خداوند در قرآن از پیامبر اکرم‌(ص) را با عنوان «أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» یا بهترین الگو یاد می‌کند. اسوه و الگو بودن را در خطبه‌های حضرت علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) داریم که خود را الگو معرفی می‌کنند. این الگوها در طول تاریخ قابل تجدید و تعدد و تکثر خواهند بود. با توجه به اینکه رفتار الگوها در جامعه رسم می‌شود الگوها باید نسبت به رفتار خود دقت فراوانی داشته باشد.

ربانی خواه با اشاره به شیوه تشویق و تنبیه تربیتی بیان کرد: در نگاه تربیتی نهج‌البلاغه و اسلام اصل بر تشویق است و تنبیه یک امر جانبی محسوب می‌شود. اگر ما تشویق را اصل قرار دهیم و قدردانی و فضای محبت را پررنگ کنیم نقش تربیتی مثبت تشویق می‌تواند در بدکاران نیز مؤثر باشد. امام(ع) علی در حکمت ۱۳۷ نهج‌البلاغه می‌فرماید اگر می‌خواهی یک بدکار را زجر دهی به نیکوکار پاداش بده. نگاه تربیتی دین به قدری وسیع است که در برابر انجام وظایف و واجبات دینی هم قرآن می‌گوید از مردم باید تشکر کرد. 

 

 

وی ادامه داد: تشویق باید به موقع و اندازه و متناسب با عمل باشد و تشویق باید به عمل تعلق بگیرد نه به شخص تا به شخص‌پرستی و بت‌سازی از شخصیت منجر نشود و باید به اندازه باشد. امام علی(ع) در حکمت ۳۵۰ نهج‌البلاغه می‌فرمایند ستایش بیش از استحقاق در حق کسی که کاری را انجام داده است؛ نوعی تملق و چاپلوسی است و کمتر از استحقاق هم عجز از سپاسگزاری است که همان حسادت است. بنابراین در تشویق افراد نباید خیلی از کوره در رفت و نباید کم گذاشت. تنبیه نیز همین گونه است که باید متوجه رفتار و گفتار شخص باشد نه خود فرد همچنین به اندازه باشد و در زمان مناسب به هدف اصلاح و تربیت باشد نه برای آبرو بردن مچ‌گیری و ترور شخصیت باشد. 

 

ربانی خواه در پایان افزود: زمانی این روش‌ها می‌تواند نتیجه‌بخش باشد که تکرار و تمرین صورت بگیرد و به صورت قلبی شود تا بتواند رفتارهای تربیتی در پس ذهن نقش ببندد و استوار باشد. شاید به همین دلیل است که امام در نامه ۳۱ نهج‌البلاغه به فرزند خود می‌فرمایند خودت را مدام در معرض پند و موعظه دیگران قرار بده.