گزاره‌های فقهی را باید با عدالت سنجید

به گزارش خبرنگار ایکنا، مراسم بزرگداشت سالروز شهادت استاد شهید مرتضی مطهری و گرامیداشت مقام معلم، امروز یکشنبه ۱۴ اردیبهشت در تالار شهید مفتح دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران برگزار شد.

حسین سیمایی صراف؛ وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در این مراسم بیان کرد: ما همه روزی‌خور دانش و بینش شهید مطهری هستیم و من راه علمی و تحصیلی خود را مدیون استاد مطهری هستم و همچنان به دانش و بینش ایشان بیش از پیش نیازمندیم. جوانان ما اگر می‌خواهند با دین آشنا شوند باید آثار شهید مطهری نقطه شروع آن‌ها باشد چراکه امام خمینی(ره) فرمود من در آثار مطهری هیچ عیب، ایراد و نقصی ندیدم.

 

وی ادامه داد: مرحوم مطهری نسبت به جامعه احساس مسئولیت می‌کرد؛ واقعاً بین کتاب «داستان راستان» و «اصول فلسفه» یا کتاب «جامعه و تاریخ» و کتاب «نظام حقوقی زن در اسلام» چه ارتباطی وجود دارد؟ به لحاظ علمی و تخصصی در آنها ظاهراً ارتباطی نمی‌بینیم ولی ارتباط وسیعی بین همه این آثار وجود دارد که بعداً خود شهید مطهری نیز به آن تصریح کردند. مرحوم مطهری مسئله محور و جامعه محور بود و حس مسئولیت اجتماعی داشت. ایشان در مقدمه کتاب «عدل الهی» به این موضوع تصریح می‌کند که من خود را نسبت به دغدغه‌ها و معضلات جامعه موظف می‌دانم که پاسخگو باشم نه اینکه اندیشه‌ورزی باشم که آنچه را می‌دانم و دوست دارم صرفاً‌ برای اظهار فضل، حاشیه‌ای بر کتابی بزنم یا کتابی را تعریف کنم که چندان مخاطبی ندارد یا مخاطبان ویژه دارد. 

وزیر علوم افزود: موضوع عدالت یکی از دغدغه‌های اجتماعی، سیاسی، فلسفی، حقوقی و فقهی ما بوده است که هنوز هم مسئله است. جالب است که آقای مطهری هم از زاویه فلسفه و هم از زاویه حقوق به این موضوع پرداخته است که در کتاب «عدل الهی» و در سایر کتب نیز به مفهوم عدالت به لحاظ فلسفی پرداخته‌اند و شبهاتی که در آن مقطع مطرح بوده است را تحلیل می‌کنند. 

 

وی با اشاره به روش علمی تحقیق و تحلیل شهید مطهری گفت: ایشان تاریخ و انگیزه‌های مسئله و آثار اجتماعی و سیاسی‌ که نگاه‌ها و مکتب‌ها به مسئله عدالت داشتند را تحلیل می‌کنند. ایشان شرح می‌دهند که نحله اشعری که یک تصویر غیرعقلانی داشتند چگونه پیروز و غالب شدند؛ چون نحله اشعری خیلی با فهم عوام متناسب بود و به همین دلیل بر نحله عقل‌گرا فائق شدند. تفکر اشعری در عدالت عوامانه بود و چون تفکر و تعقل برای عموم مردم سخت است این عوامانگی دلیل فائق شدن نحله اشعری بود. دست سیاست نیز از طرف دیگر تأثیر داشت؛ زیرا از تفکر اشعری خطری را متوجه خود نمی‌دید. سیاست از جریان معتزلی و عقلی احساس خطر می‌کرد به همین دلیل متوکل عباسی، جریان اشعری را تقویت می‌کرد و از او به مثابه یک حاکم متدین و مروج دین از او تجلیل می‌شد.

وزیر علوم ادامه داد: مطهری به موضوع عدالت به عنوان یک مسئله تئوری و نظری نگاه نمی‌کرد. آقای مطهری چون مسئله را از اجتماع می‌گرفت به همه جوانب آن توجه می‌کرد. عدالت در فقه یکی از جنبه‌ها عدالت است که آقای مطهری به آن پرداخته است. ایشان اولین نفری بودند که عدالت را به عنوان یک قاعده فقهی مطرح می‌کنند. جامعه آن زمان و امروز نیز نسبت به برخی از گزاره‌های فقهی، شرعی و حقوقی مسئله دارد و فکر می‌کند که آنها عادلانه نبوده و با عقل سازگار نیست. 

 

وی اضافه کرد: وقتی حقوق بشر رایج شد به این شبهات نیز دامن زده شد به عنوان مثال شهید مطهری اشاره فرمودند که مسئله زنان حتی در خانواده‌های متدین نیز به مسئله تبدیل شد که چرا ارث زن نصف مرد است؟ چرا دیه زن و مرد متفاوت است؟ چرا زن اگر قاتل بود باید تفاضل دیه را بدهد و اگر مرد قاتل باشد اینگونه نیست؟ این نابرابری در قصاص و دیات چه دلیلی دارد؟ شهید مطهری به ده‌ها مسئله دیگر نیز پرداخته است. متدینین به خود اجازه می‌دهند که در حجیت و شرعیت تردید کنند بگویند که مبادا این دینی یا حکم خدا نباشد.  

وزیر علوم تصریح کرد: با توجه به این نکته‌ها از نظر آقای مطهری یکی از محکمات و پایه‌های فکر، عدالت است؛ وقتی عدالت به عنوان قاعده و نه مسئله در نظر گرفته شود؛ آن زمان باید گزاره‌های فقهی را با عدالت سنجید نه عدالت را با فقه. عدالت یک سرفصل مستقل دارد که مبتنی بر حسن و قبح است و فقه را باید با حسن قبح سنجید در قرآن تعداد متعددی از امر الهی به اجرای عدالت وجود دارد که به همگان توصیه می‌کند عدالت پیشه کنید اما با این نکته سازگار نیست که بگوییم تشخیص عدالت ناممکن است؛ بنابراین مشخص است که عدالت قابل تشخیص است و قاعده حاکم است و می‌توان فقه را به آن سنجید. 

 

وی ادامه داد: سؤالی که پیش می‌آید این است که اگر یک نص شرعی و قطعی با عدالت ناسازگار بود چه کار کنیم؟ یا اگر یک عقل ظنی با یک نص ظنی ناسازگار بود چه کنیم؟ آقای مطهری قاعده را فرمود و از پژوهشگران انتظار می‌رفت که این راه ادامه دهند که برخی این کار را انجام دادند و خود من نیز چون این موضوع دغدغه‌ام بوده دنباله این کار را گرفته‌ام. شهید مطهری در جایی مطرح می‌کنند که چطور شد مسلمانان حقوق طبیعی را زودتر از اروپاییان مطرح کردند ولی در عمل عقب افتادند؟ ایشان می‌فرمایند توجه به حقوق بشر و اصل عدالت به عنوان اموری ذاتی و تکوینی و خارج از امور قراردادی اولین بار از سوی مسلمانان عنوان شد و آنها پایه حقوق عقلی و طبیعی را بنا نهادند. 

 

وزیر علوم افزود: حقوق عقلی یعنی حقوقی که خارج از قوانین و اعتبارات است اما مقدر چنین بوده که مسلمانان کار خود را ادامه ندهند و پس از تقریباً هشت قرن، دانشمندان و فیلسوفان اروپایی این موضوع را دنبال کنند و این افتخار را به خود اختصاص دهند. این نشان دهنده انصاف شهید مطهری است که کارهای انجام شده از سوی دیگران را نادیده نمی‌گیرند و ناسپاسی و ناشکری هم نمی‌کنند. 

 

سیمایی صراف در پایان گفت: شهید مطهری در جای دیگری از تفاوت فکری و روحی مسلمانان در مقایسه با اروپاییان در توجه به حقوق می‌فرمایند «به نظر من گذشته از علت تاریخی، یک علت روانی و منطقه‌ای نیز دخالت داشته است در اینکه شرق اسلامی مسئله حقوق عقلی را که خود پای نهاده بود، دنبال نکند. یکی از تفاوت‌های روحیه شرقی و غربی در این است که شرق تمایل به اخلاق دارد و غرب به حقوق تمایل دارد اما بشریت هم به اخلاق و هم به حقوق نیازمند است.»