یگانگی علم و عمل، ویژگی معلمان تراز اول

محمد قدرتی شاتوری، مدرس دانشگاه، پژوهشگر فقه، حقوق و تعلیم و تربیت به مناسبت هفته معلم در یادداشتی که در اختیار ایکنا قرار داده است به ضرورت یگانگی علم و عمل در آیات و روایات پرداخته است که در ادامه آن را می‌خوانیم.

 

اولین معلم ما انسان‌ها خداوند است و در نخستین آیاتی که بر پیامبر اکرم(ص) نازل شد، علم و دانش مورد تأکید قرار گرفت و در آیه «إنمایخشی الله من عباده العلماء(فاطر/۲۸)» تنها دانشمندان و عالمان را خداشناس و دارای معرفت به خداوند بیان می‌کند.

 

خداوند درباره ارزش و فضیلت عالمان فرموده است «وَفَوْقَ کلِّ ذِی عِلْمٍ عَلِیمٌ ( یوسف/۷۶)» و عالمان را در کنار نام خود و ملائکه آورده است و می‌فرماید «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُوا الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ (آیه۱۸ آل عمران)» در این آیه، دانشمندان واقعی در ردیف فرشتگان قرارگرفته‌اند و این خود امتیاز دانشمندان را بر دیگران اعلام می‌کند و نیز از آیه استفاده می‌شود که امتیاز دانشمندان از این نظر است که در پرتو علم خود به حقایق اطلاع یافته و به یگانگی خدا که بزرگ‌ترین حقیقت است معترف‌اند.

 

در آیات قرآن خداوند نسبت به یگانگی علم و عمل و همراه ساختن هر دو تأکید شده است‌. به عنوان نمونه خداوند در آیه دوم سوره صف فرموده است «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ» ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چرا چیزی به زبان می‌گویید که در مقام عمل خلاف آن می‌کنید؟ با توجه به مضمون آیه و تعمیم آن به امر تعلیم و تربیت می‌توان گفت معلمان نه تنها انتقال‌دهنده دانش بلکه الگوی رفتاری هستند؛ اگر معلمی دانش‌آموزان را به اخلاق نیک دعوت کند اما خود بداخلاق باشد، تأثیر منفی می‌گذارد و دانش‌آموزان به گفتار او اعتماد نمی‌کنند و ممکن است تعلیم او بی‌اثر یا حتی موجب دین‌گریزی می‌شود.

 

خداوند در آیه۴۴ سوره بقره فرموده است «أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ» آیا مردم را به نیکی فرمان می‌دهید و خود را در ارتباط با نیکی فراموش می‌کنید؟ در حالی که کتاب (تورات را که با شدت به نیکی دعوتتان کرده) می‌خوانید. آیا (به وضع زیان بار و خطرناک خود) نمی‌اندیشید؟ این آیه نیز بر لزوم هماهنگی بین دانش و رفتار تأکید دارد. خداوند در این آیه هشدار می‌دهد که علم بدون عمل نه تنها مفید نیست بلکه مسئولیت‌آور است.

 

از ویژگی مهم عالمان همراهی علم با عمل است که این ویژگی در معلمان موجب اعتماد دانش آموزان و الگویی برای یگانگی علم و عمل خواهد بود. امام علی(ع) در روایتی فرموده‌اند «عَلَى العالِمِ أن يَعمَلَ بِما عَلِمَ ، ثُمَّ يَطلُبَ تَعَلُّمَ ما لَم يَعلَمْ (غرر الحكم: ۶۱۹۶)» بر دانشمند است كه آنچه را می‌داند به كار بندد و سپس در پى ياد گرفتن دانشى رود كه نمى‌داند. قسمت اول روایت نقدی غیرمستقیم به کسانی است که دانش را انباشته می‌کنند اما در رفتار و زندگی شخصی یا حرفه‌ای خود از آن بهره نمی‌گیرند. در قسمت دوم حضرت به یادگیری مستمر اشاره داشته‌اند‌. نکته جالبی در روایت وجود دارد که ذکر آن حائز اهمیت است. حضرت اول عمل به دانسته‌ها را گوشزد کرده‌اند سپس طلب دانش جدید؛ بنابراین عالمی که پیش از عمل به دانش موجود به دنبال دانش جدید برود، ممکن است دچار انباشت اطلاعات بدون ثمر شود مانند کتاب‌خانه‌ای پر از کتاب‌های نخوانده شده است

 

در خطبه ۱۱۰ نهج‌البلاغه از امام نقل شده است که فرموده‌اند «ان العالم العامل بغیر علمه، کالجاهل الحائر الذی لا یستفیق من جهله، بل الحجه علیه اعظم و الحسره له الزم و هو عند الله الوم» عالمی که به دانش خود عمل نکند، مانند جاهل سرگردانی است که از نادانی‌اش بیدار نمی‌شود بلکه حجت و برهان علیه او بزرگ‌تر و حسرت و اندوه او پیوسته‌تر است و اوست که نزد خدا از همه بیشتر سرزنش می‌شود.

 

با توجه به این خطبه وجه شباهت عالم بی‌عمل و جاهل این است که هردو در گمراهی عملی مشترکند اما تفاوت کلیدی این است که عالم با مسئولیت بیشتر گمراه می‌کند؛ بنابراین این نکته را باید مدنظر قرار داد که جامعه به مقام عالم اعتماد می‌کند و خطای او ممکن است به گمراهی جمعی بینجامد.

 

در فرمايش ديگري حضرت فرموده‌اند «الْعِلْمُ‌ مَقْرُونٌ‌ إِلَى الْعَمَلِ فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ وَ مَنْ عَمِلَ عَلِمَ وَ الْعِلْمُ يَهْتِفُ بِالْعَمَلِ فَإِنْ أَجَابَهُ وَ إِلَّا ارْتَحَلَ عَنْهُ.(كافي (ط - دار الحديث)، ج‌۱، ص۱۰۹» علم و عمل همواره همراه هم و در يک رديف هستند از اين رو کسي که دانست، عمل کرد و کسي که عمل کرد، دانست. علم، عمل را به سوی خود فرامی‌خواند اگر عمل به دنبال علم آمد، علم، مي‌ماند و اگر عمل نيامد علم نيز می‌رود؛ یعنی علم بدون عمل در خارج تحقّق پیدا نمی‌کند. واژه «قرن»، به معنای اتصال و همراهی ناگسستنی مانند زنجیر است. این واژه در روایت نشان می‌دهد علم و عمل دو جزء جدانشدنی هستند؛ مانند دو کفه ترازو. با توجه به سخن حضرت اگر معلمان به دانش تربیتی خود عمل نکنند، به مرور تخصصشان بی‌اثر می‌شود.

 

در روایتی دیگر از حضرت نقل شده است «العامِلُ بِالعِلمِ كالسّائرِ عَلى الطّريقِ الواضِحِ (غرر الحكم ۱۵۳۵)» عمل كننده به علم همچون رونده در راه روشن است. این روایت با تشبیهی گویا، عمل به علم را شرط هدایت و اطمینان در مسیر زندگی می‌داند؛ بنابراین علم نقشه راه عمل است که عالم بر اساس نقشه حرکت می‌کند و بدون عمل، علم مانند کتابی بسته در قفسه است.

 

در روایتی دیگر فرموده‌اند «إنَّما زَهَّد النّاسَ في طَلَبِ العِلمِ كَثرَةُ ما يَرَونَ مِن قِلَّةِ مَن عَمِلَ بِما عَلِمَ.(غرر الحكم ۳۸۹۵) آنچه مردم را به تحصيل دانش بى‌رغبت كرده، اين است كه مى‌بينند كمتر عالمى است كه به علمش عمل كند. روایت بر اهمیت الگوهای عملی در جامعه تأکید دارد؛ وقتی مردم ببینند عالمان به علم خود عمل می‌کنند، تشویق به علم‌آموزی می‌شوند.

 

در روایتی دیگر فرموده‌اند «ما أكثَرَ مَن يَعلَمُ العِلمَ و لا يَتَّبِعُهُ (غرر الحكم، ۹۵۲۲)» چه بسيارند كسانى كه علم دارند و از آن پيروى نمى‌كنند. در روایتی دیگر حضرت به جابر بن عبدالله انصارى فرموده‌اند «یا جابر! قوام الدین و الدنیا باربعه؛ عالم مستعمل علمه، و جاهل لا یستنکف ان یتعلم و جواد لا یبخل بمعروفه، و فقیر لا یبیع آخرته بدنیاه؛ فاذا ضیع العالم علمه، استنکف الجاهل ان یتعلم» ای جابر! دین و دنیا به چهار کس پایدار است؛ عالمی که به علم خویش عمل کند، نادانی که از آموختن ننگ ندارد، بخشنده‌ای که از بخشش به جا دریغ نکند و فقیری که آخرت خویش را به دنیا سودا نکند، پس اگر عالم به علم خویش عمل نکند، نادانان هم از آموختن سرباز زنند. ( حکمت 372 نهج‌البلاغه)

 

در این روایت می‌توان یک رابطه علّی متصور شد که اگر عالم علمش را ضایع کند یا عمل نکند، جاهل از یادگیری امتناع می‌ورزد و تکبر می‌کند؛ بنابراین رفتار نخبگان علمی و معلمان، الگوی دیگران است اگر عالمان مسئولیت خود را انجام ندهند، جامعه ممکن است به جهل و انحطاط گرایش یابد.

 

در روایت دیگری فرموده‌اند «العِلمُ رُشدٌ لِمَن عَمِلَ بِهِ.(غرر الحكم،۱۲۷۷)» علم براى كسى كه آن را به كار بندد، راهنما است. سخن حضرت هشدار و راهنمایی است برای همه کسانی که به دنبال دانش هستند. علم، ابزار رشد است، اما تنها در سایه عمل می‌تواند انسان را نجات دهد. در روایتی امام صادق(ع) بر دعوت عملی و اهمیت آن در تأثیرگذاری اشاره داشته‌اند و فرموده‌اند «كونوا دُعاةً لِلنّاسِ بِغَيرِ ألسِنَتِكُم(الکافی،ج۲،ص۷۸)» مردم را با غير زبان خود دعوت كنيد.