حاکمیت بلامنازع الهی بر مقدرات در استنادات قرآنی امام حسین(ع)

حجت‌الاسلام علیرضا قبادی، جامعه‌شناس و کارشناس دین به مناسبت ایام ماه محرم یادداشت‌هایی با محور «استنادات قرآنی امام حسین(ع)» تهیه و منتشر می‌کند که مشروح نهمین قسمت را در ادامه می‌خوانیم.

منبر نهم

گفتار حاضر درباره دلالت آیات مورد استناد امام حسین(ع) در گفتار گذشته بحث و تحلیل می‌کند.

همانگونه که اشاره شد، امام حسین(ع) بخشی از آیه چهارم سوره روم و آیه ۲۹ سوره الرحمان را در پاسخ به اظهارنظر فرزدق تلاوت کردند. از این رو به نظر می‌رسد مبنا و اساس دلالت آیات استنادی قرآنی معطوف به سخنان فرزدق است.

کلام فرزدق دارای دو بخش است. بخش نخست آن جنبه اجتماعی یا مردم‌شناختی داشته و به معرفی مردم کوفه و ویژگی دوگانه تفاوت میان زبان و عمل کوفیان اشاره دارد. بخش دوم درباره باور دینی است که در عبارت زیر در کلام فرزدق آمده است: «مقدرات الهی از آسمان نازل می‌شود و خداوند هرچه بخواهد، انجام می‌شود».

امام حسین(ع) هر دو بخش کلام فرزدق را تأیید کرده و بر آن صحه گذاشته است، اما محتوا و مضمون آیات استنادی نشان می‌دهد که آیات استنادی، تنها در تأیید باور مورد اشاره در کلام فرزدق قرائت شده است، از این رو پرسش ذیل اهمیت می‌یابد که چرا با وجود اینکه امام(ع) در پی آن بود که از فرزدق احوال مردم عراق را جویا شود، پس از شنیدن پاسخ فرزدق در این مورد، به خلاف انتظار تنها درباره باور مورد اشاره در کلام فرزدق آیات استنادی را تلاوت کردند؟

به نظر می‌رسد پاسخ این پرسش را باید در اهمیت باور‌ها از جمله باوری که فرزدق به آن اشاره کرد، جویا شد. باور‌ها و (ارزش‌ها) هسته اصلی در فرهنگ هستند و بر تارک هر نظام فرهنگی قرار دارند. با تغییر باور‌ها و ارزش‌ها، رفتار‌ها و عملکرد‌ها نیز تغییر پیدا می‌کنند. دورویی و به نحوی نفاق در مردم کوفه یا در هر جامعه دیگر نیز تابعی از تغییر در باور‌ها و ارزش‌هاست. از قضا مصائب جامعه آن روز کوفه نیز ناشی از تغییر و دگرگونی در نگرش‌ها، باور‌ها و ارزش‌های مردم بود که از مهمترین آن فراموش کردن خداوند و جایگزین کردن دیگران به جای خداوند بود.

امام حسین(ع) با استفاده مطلوب و بهره‌گیری به موقع از سخن فرزدق و همچنین، با توجه به جایگاه اجتماعی و فرهنگی او در جامعه، به توضیح و تکمیل باوری پرداختند که فرزدق مقدمه آن را فراهم کرده بود تا جامعه به این باور مهم التفات پیدا کند که سررشته امور به دست خداوند است.

دیگر دلالت‌ها در آیات استنادی عبارتند از:

الف) دو آیه استنادی هر چند که معنای کم و بیش متفاوتی با یکدیگر دارند، اما هر در توضیح این معرفت مهم اشتراک دارند که «خداوند بر امور قدرت و احاطه دارد». البته بعید نیست که آیات ناظر به دو باور جداگانه در کلام فرزدق باشد بدین‌گونه که آیه چهارم سوره روم به باور «مقدرات الهی از آسمان نازل می‌شود» و آیه ۲۹ سوره الرحمان به عبارت «خداوند هرچه بخواهد، انجام می‌شود»، متناظر باشد.

ب) استناد حضرت به بخشی از آیه چهارم سوره روم در بافتار آن، یعنی مغلوب شدن روم و غلبه آنان به‌ویژه اشاره به شادی مؤمنان در این بعد، شاید دلالتی داشته باشد بر بشارت امام حسین(ع) به پیروزی نهایی نهضت آن حضرت، پس از شکست نظامی و اولیه امام(ع).

ج) شکست و پیروزی هر دو تابعی از امر خداستگ چنین گمان نشود که به هنگام پیروزی امور در قدرت و اختیار الهی است و به هنگام شکست، امور از اختیار و اراده خداوند خارج شده است تا به خداوند بد گمان شویم، بلکه باید بر این باور استوار باشیم که خداوند مقدرات را تعیین می‌کند.

د) پیروزی را باید از خداوند درخواست کرد و به وظیفه خود در این میدان عمل کرد. خداوند آنچه مصلحت باشد، بالضّروره انجام می‌دهد.

دلالت مهم دیگر آیه استنادی باور عمیق امام حسین(ع) به آیات الهی است، از این رو امام(ع) با سخنانی که ذیل آیات در پاسخ فرزدق بیان می‌کند، به نحوی آیات مزبور را تفسیر می‌کنند. اگر فضای الهی آن‌گونه که ما می‌خواهیم، نازل شود، بر نعمتش سپاس می‌گوییم و اگر بر خلاف میل ما فرود آید، آنکه انگیزه‌اش حق و در نهادش تقواست، واقعه و حادثه (مصلحت الهی یا شکست ابتدایی) دور از انتظارش نیست و آن را ناخوشایند نمی‌شمارد.