نقش الگویی امام رضا(ع) در تعامل با فرودستان

محمد قدرتی شاتوری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر فقه، حقوق و اندیشه امام خمینی(ره) یادداشتی را در اختیار ایکنا قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم.

امام رضا(ع)، هشتمین امام شیعیان، جلوه‌ای کامل از اخلاق بودند که در زندگی فردی و اجتماعی خویش، والاترین ارزش‌های انسانی و اسلامی را به نمایش گذاشته‌اند. سخنان و سیره آن حضرت، تنها محدود به عبادت و دانش‌اندوزی نیست، بلکه شامل نحوه تعامل و ارتباط ایشان با تمامی اقشار جامعه، به ویژه طبقات فرودست بود. سیره اجتماعی امام رضا(ع) در برخورد با افراد دارای جایگاه و موقعیت پایین، مدرسه‌ای عملی است که به ما می‌آموزد چگونه می‌توان در عین حفظ مراتب و مسئولیت‌ها، کرامت ذاتی انسان‌ها را پاس داشت و جامعه‌ای مبتنی بر احترام و کرامت ساخت.

در روایتی نقل شده است: «امام (ع) همواره پس از فراغت از کار‌های خود، آنگاه که تنها می‌شدند، تمام خدمتگزاران و کارگران اطراف خود از بزرگ و کوچک را گرداگرد وجودش جمع می‌نمودند، با ایشان سخن می‌گفتند و اُنس می‌گرفتند. هر زمان در کنار سفره می‌نشست، بزرگ و کوچک را فرامی‌خواندند و در کنار خود می‌نشاندند. حتّی متصدیان اصطبل و رگ‌زن را» (ابن‌بابویه، ۱۳۷۸، ج‏۲: ۱۵۹).

این رفتار امام، عملاً هرگونه برچسب تحقیرآمیز اجتماعی را نادیده می‌گیرد و نشان می‌دهد که ارزش انسان به جایگاه اجتماعی و شغلش نیست، بلکه به نفس انسانیت اوست. با این کار، امام نه تنها از هتک حرمت این افراد جلوگیری می‌کنند، بلکه با ایجاد فضای صمیمانه و عادلانه، الگویی عملی از جامعه‌ای ارائه می‌دهند که در آن حفظ آبروی تمامی اقشار، اصل اساسی محسوب می‌شود. امام(ع) با این رفتار، به‌همگان یادآوری می‌کنند که  تمامی افراد در همه شغل‌ها شایسته احترام‌اند.

در نگاهی عمیق به روایت حضرت و تطبیق با جامعه حاضر، درمی‌یابیم که امام رضا(ع)، الگویی جامع و پویا از احترام به جایگاه انسان و کرامت محوری بوده‌اند. عمل امام در جمع‌آوری تمام خدمتگزاران و کارگران (از مهتر تا رگ‌زن) در اوقات فراغت، یک الگوی اخلاقی- مدیریتی است. در دنیای امروز، به معنای ایجاد فضایی است که فرادست نه‌تنها با فرودست در محیط شغلی گفت‌و‌گو می‌کند، بلکه با آنان انس می‌گیرد. این انس‌گیری، کلید حل یکی از بزرگ‌ترین معضلات عصر حاضر، یعنی یادآوری اینکه تمامی‌انسان‌ها دارای کرامت و ارزش وجودی هستند و مسئولیت و فرادست بودن مانع نادیده گرفتن این مهم نیست.

گردآوردن افراد بر سر یک سفره یادآور این موضوع است که همه‌ی افراد چه فرادست و فرودست در استفاده از امکانات پایه یکسان هستند و مسئولیت موجب امتیاز بیشتر نخواهدبود؛ و در نهایت، ذکر کردن افرادی مانند «متصدیان اصطبل و رگ‌زن» (که احتمالاً از جایگاه اجتماعی پایینی برخوردار بودند) نشان‌دهنده‌ توجه ویژه حضرت به تمامی افراد فارغ از مسئولیتشان بوده‌اند.

در روایتی دیگر آمده است: «امام به خدمتگزاران و کارگران اطراف خود فرمود: اگر من بالای سرتان بودم و شما در حال خوردن غذا، برنخیزید تا غذایتان پایان پذیرد. بسا می‌شد که امام(ع) برخی از ما را برای کاری فرامی‌خواند، و ما عرض می‌نمودیم: مشغول خوردن غذاست. می‌فرمود: او را واگذارید تا غذایش را بخورد» (کلینی، ۱۳۶۵، ج‏۶: ۲۹۸).

رفتار حضرت الگویی ماندگار برای تمام مسلمانان است که در هر موقعیت اجتماعی، کرامت ذاتی افراد را فراتر از نقش‌های اجتماعی و اقتصادی آنها ببینند و از هر عملی که حتی به صورت غیرمستقیم موجب کوچک‌شماری یا هتک حرمت دیگران شود، پرهیز کنند.

ابراهیم بن‌العباس نقل کرده است که: ما رایت ابالحسن الرضا(علیه السلام) جنی احدا بکلمه قط، و لا رأیته قطع علی أحد کلامه حتی یفرغ منه و ما رد احدا عن حاجه یقدر علیها، و لا مد رجلیه بین یدی جلیس له قط، و لا اتکاء بین یدی جلیس له قط، و لا رأیته شتم احدا من موالیه و ممالیکه قط … و کان اذا خلا و نصب مائدته اجلس معه علی مائدته ممالیکه و موالیه حتی البواب السائس … و کان کثیر المعروف و الصدقه فی السر و اکثر ذلک یکون منه فی اللیالی المظلمه: هیچگاه ندیدم که امام رضا(ع) کلمه‌ای به زیان کسی بگوید، و نه سخن کسی را پیش از پایان آن قطع کند و نه حاجت کسی را که به ادای آن توان داشت، رد کند. هیچگاه نزد کسی که در حضور او نشسته بود، پایش را دراز نکرد، و بر متکا در برابر افراد تکیه نداد، همه کارکنان و غلامانش را بر سر سفره می‌نشاند، حتی دربانان و مهتران را … و بسیار احسان می‌کرد، و بسیار صدقه می‌داد، و این کار را بیشتر در شب‌های تاریک انجام می‌داد». (عیون اخبار الرضا،ج2 : 184)

رفتار امام رضا (ع) بیانگر آن است که ایشان با عمل به دو اصل کلیدی، پرهیز از گفتار آسیب‌زا و گوش‌دادن فعال به ارزش افراد و قطع نکردن کلام دیگری توجه داشته‌اند. این رفتار، فضای امنی ایجاد می‌کند که در آن، فرد بدون ترس از تحقیر یا قطع شدن، می‌تواند اندیشه‌اش را به کمال برساند. ایشان که در جایگاه اجتماعی و معنوی والا قرار داشتند، با دراز نکردن پا و تکیه ندادن در برابر همنشین، نشان می‌دهند که افتادگی و تواضع، نشانه بزرگ‌منشی است، نه فرومایگی. ازدیدگاه امام تمایزات اجتماعی نباید منجر به تبعیض در برخورداری از مواهب انسانی مانند غذا خوردن در کنار یکدیگر شود. صدقه‌های پنهانی نیز در کلام حضرت نشان از عمق اخلاص و حفظ آبرو و کرامت افراد است.

عبداللّه بن صلت به نقل از مردى از اهل بلخ نقل کرده است: کُنتُ مَعَ الرِّضا علیه السلام فی سَفَرِهِ إلى خُراسانَ، فَدَعا یَومًا بِمائِدَةٍ لَهُ، فَجَمَعَ عَلَیها مَوالِیَهُ مِنَ السّودانِ وغَیرِهِم، فَقُلتُ: جُعِلتُ فِداکَ، لَو عَزَلتَ لِهؤُلاءِ مائِدَةً، فَقالَ: مَه! إنَّ الرَّبَّ تَبارَکَ وتَعالى واحِدٌ وَالاُمَّ واحِدَةٌ والأَبَ واحِدٌ، وَالجَزاءَ بِالأَعمالِ: در سفر امام رضا(ع) به خراسان، همراه ایشان بودم. روزى دستور داد برایش سفره بگسترانند و همه غلامان خود را از سیاه گرفته تا دیگران بر سفره گرد آورد. عرض کردم: قربانت گردم، کاش، سفره ایشان را جدا مى کردى. امام فرمود: دست بردار، خداوند تبارک و تعالى یکى است و پدر هم یکى و مادر هم یکى و پاداش به اعمال است. (الکافی، ج ۸: ۲۳۰)

امام(ع) با گفتن (مه!) که بیانگر نهی قاطع، اما محترمانه است، اساس تفکر تبعیض‌آمیز را باطل می‌شمارند. سپس با بیان این که پروردگار یکی است، همه انسان‌ها از یک پدر و مادر (آدم و حوا) آفریده شده‌اند و تنها معیار برتری، اعمال و تقوای افراد است، هرگونه نگاه تحقیرآمیز به انسان‌ها را به دلیل نژاد، رنگ پوست، ثروت یا موقعیت اجتماعی را رد می‌کنند.

حضرت در روایت دیگری فرموده‌اند: «مَن لَقِیَ فَقیرا مُسلِما فَسَلَّمَ عَلَیهِ خِلافَ سَلامِهِ عَلَى الأغنیاءِ لَقِی اَللّه یَومَ القِیامَةِ و هُوَ عَلَیهِ غَضبانٌ: هر کس مسلمان فقیرى را دیدار کند و برخلاف سلامى که به ثروتمندان مى‌کند، به او سلام کند، روز قیامت در حالى به دیدار خدا مى‌رود که بر او خشگمین است.» (عیون اخبار الرضا (ع)، ج ۲: ۵۲.)

روایت فوق فی‌الواقع یک دستورالعمل اخلاقی- اجتماعی است که جامعه اسلامی را به سمت وحدت، برادری و دوری از طبقاتی شدن سوق می‌دهد. تفاوت قائل شدن در سلام کردن (لحن، کلمات، حالات صورت یا نگاه) نشان‌دهنده نگرش برتربینانه و تحقیرآمیز فرد فرادست نسبت به فرد فرودست است که حضرت از آن نهی فرموده‌اند.